Rebilius Cruso: Robinson Crusoe, in Latin; a book to lighten tedium to a learner

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 50732 *** Important note : If during the Middle Ages Latin evolved independently from its classical archetype, the humanists of the Renaissance strove to restore the original language by drawing from copies of the works of ancient authors. These copies being imperfect, the spelling of certain words was impaired with folk etymology and influenced by improper pronunciation, and the length of the vowels, despite its importance in the classical language, was and still is widely neglected. Only the rise of Indo-European studies, especially after 1850, helped restoring and gradually spread the original forms and sounds of the words. Older works, when they are republished, may also benefit from the most recent spelling, and as such show more useful to students who need to learn from the best standards, or just provide a more pleasurable reading experience to more advanced readers. Therefore, this work is offered to you in the original version, but also in a renewed version, with better spelling if applicable, and long vowels noted with macrons. On the other hand, although the spelling has been modified, vocabulary, grammar and syntax, fortunate or not, which belong to the author, were kept as they were out of respect for the original work. REBILIUS CRUSO: ROBINSON CRUSOE, IN LATIN; A BOOK TO LIGHTEN TEDIUM TO A LEARNER. BY FRANCIS WILLIAM NEWMAN, EMERITUS PROFESSOR OF LATIN IN UNIVERSITY COLLEGE, LONDON; HONORARY FELLOW OF WORCESTER COLLEGE, OXFORD. LONDON: TRÜBNER & CO., 57 & 59, LUDGATE HILL. M.DCCC.LXXXIV. NOTTINGHAM: PRINTED BY STEVENSON, BAILEY, AND SMITH, LISTER GATE. PREFACE. This book was composed when the writer was a Professor of Latin, as part of a larger scheme. He has long been convinced that the mode of teaching Latin has become less and less effective in proportion as it has been made more and more scientific. The effort has been general to confine the pupil to the most elaborate styles and the most approved classics, and the exercise of memory has been superseded by minute accuracy in the study of very limited pieces. In the natural mode we have enormous endless repetition and much learning of the names of things. We begin with short sentences and a very limited number of verbs; and we learn with the least possible number of _rules_. If we could talk in Latin, that would be of all best; but as we cannot get exercise in talking it for practical needs, no teacher can hope to gain adequate readiness and facility: or if a few might, yet this could not be counted on in any general system. It has long been my conviction that we ought to seek to learn a language _first_, and study its characteristic literature _afterward_. Greek and Latin literature plunge us into numerous difficulties all at once, inasmuch as their politics, their history, their geography and their religion are all strange to the young student. To take difficulties one by one is obvious wisdom; and with a view to this I elaborately maintained in an article of the _Museum_ (No. iv., Jan., 1862, Edinburgh) that we ought to teach by _modern_ Latin. As parts of such a system I have executed and published a Latin “Hiawatha,” and Latin Verse Translations of many small pieces of English poetry. If I could write Latin conversations _that would interest learners_, I should gladly have undertaken this: but when I tried, I could not invent matter that seemed interesting enough. This indeed is my objection to Erasmus’s “Colloquies,” which also are not easy enough in idiom to satisfy me. This “Robinson Crusoe” I thought I could make very interesting, and it includes a far greater variety of vocabulary than can be obtained from any of our received classics of the same length. I hope also the style is easy. I surely need not apologize for taking only the general idea from Defoe. His tale is far too diffuse, too full of moralizing and with too little variety. He was very ignorant of the Botany and Zoology of the tropics, and when his tale is faithfully abridged, its impossibilities become too glaring. The Arabic “Robinson Crusoe” published by the Church Missionary Society cuts down Defoe’s story unmercifully. I am indebted to my former colleague, the late Professor T. Hewitt Key, for the translation of Robinson into the name Rebilius. He also approved of Ignipulta for _a gun_, not as strictly grammatical, but as good enough to pass with Latins who were familiar with the word Catapulta. From him also I adopted Cannones, for _cannons_, and Pistola _a pistol_. The word Canna, a cane (or hollow tube) seems to be the root of Cann̄on, a _tube_ or _cannon_, in Spanish, whence the American can̄on for a tunnel, or larger tube. After I had executed my own Rebilius (finally completed in 1861), I learned that a Frenchman, Goffaux, had published a “Robinson Crusoe” in Latin and French. On discovering this, I stopped the printing which I had begun, and after some delay succeeded in getting the book. But on perusing it I found his principles of remodelling the tale to be fundamentally the opposite of mine, concerning which I need not enlarge. I like his Latin, yet do not think his book supersedes mine. But if teachers can practically use his with advantage, I shall be well satisfied. I wish here to renew my protest, that no accuracy of reading small portions of Latin will ever be so effective as extensive reading; and to make extensive reading possible to the many, the style ought to be very easy and the matter attractive. To enable us to talk, we ought to have a vocabulary that includes all familiar objects,--which the Classics of our schools cannot give us. Terence, though somewhat too difficult, would have great excellencies for the learner; but the substance of his plays is low, and eminently unedifying. In the near future, _some_ universal tongue will be sought for by the educated. If Latin be still learned in England, France, Italy, Germany, Hungary, Spain, this is still, as three centuries ago, the best for all Christendom. But perhaps even Latin will be beaten out of the schools. It may be well to remark, that inasmuch as the grave accent has been very widely used in school books as indicative of _an adverb_, I adopt the mark in this sense; and think it no objection to say that the Latins never so used it. Neither had they our stops. We do not pretend to follow their writing in detail. We usefully distinguish the vowels u i from the consonants v j; they did not. What should we gain, by writing the Iliad as its author wrote it? So too, I think it well occasionally to add long or short marks, as ēgēre ĕgēre ēgĕre, vēnēre vĕnĕre, lătēre lătĕre lātere, to obviate ambiguity. Nay I write fluctûs for gen. sing., fluctūs for plural, but fluctus for nomin. sing. When _et_ means _both_ or _even_, I set an acute accent over it, not doubting that it then received some emphasis. I also borrow from the marks used in Hebrew an _under_-parenthesis for coupling words that are in grammatical union. This mark is often very effective in explaining the structure of complicated Greek sentences. CONTENTS. CHAPTER I. 1 Robinson’s parentage. 2 His first adventures. 3 His slavetrading voyage. 4 The shipwreck. 5 They take to the boat. 6 It is swamped. 7 His narrow escape. 8 His forlorn position. 9 He sleeps in a tree. 10 His mental struggles. 11 The dog and long boat. 12 He swims to the ship. 13 Its condition. The skiff. 14 He makes a raft. 15 He loads it, first with food; 16 next, with other necessaries. 17 He tows off the raft by the skiff. 18 Favouring weather. 19 It is all but wrecked. 20 He sleeps again in a tree. 21 His first supper. 22 He fastens the raft; 23 and visits the long boat. 24 Second visit to the ship. 25 He plans a raft on water-tight empty boxes. 26 He carries off a few costly articles in the skiff; 27 and tows off whatever will float. 28 He lands his train at the nearest point; 29 and explores a natural harbour. 30 His dog-and-cat meat. 31 He ascertains that he is in an island. 32 Its character. 33 His precaution against panthers. 34 He puts his first raft in safety. 35 Third visit to the ship. 36 He brings away his new raft. 37 Second expedition the same day. CHAPTER II. 38 In future, he will write less minutely. 39 Weather changes. 40 He goes on foot to his harbor. 41 Its cliffs and caverns. 42 He bathes. 43 Sport and affection of the dog. 44 Robinson ascends to the table land. 45 Shoots a she-antelope and wounds a kid. 46, 7 How he deals with his booty. 48 His mental agitations. 49 His ledger of things good and bad. 50 How he is soothed. 51 He conciliates dog and cat to the kid. 52 Thirteen days’ work. 53 Why the ship had so much ammunition. 54 His search for certain articles. 55 He finds iron tools; 56 and baskets of dry beans; 57 and a portion of the plaid dresses. 58 He heightens his skiff. 59 His device for the long boat. 60 He saves it into his harbor. 61 Last visit to the ship. 62 His raft is wrecked. 63 The ship vanishes. CHAPTER III. 64 His state of feeling. 65 His affection to tame animals. 66 His cooking of the beans. 67 Recovery of articles from his wrecked raft. 68 Details concerning the caverns. 69 Smoothness of their floor. 70 Solidity of their roofs. 71 Their screen of cactuses. 72 His bedroom and larder. 73 His manifold embarrassments. 74 He discovers a pure rill at hand; 75 and a natural dock for the boat. 76 He hedges in a spot in the valley. 77 He transports certain things to the caverns. 78 Numerous gay-hued birds. 79 Abundant vegetation. 80 Kindling materials. 81 Tropical products. 82 The creek ends in a land stream. 83 Natural fruit gardens. 84 He clings to the seaside. 86 He recovers the computation of time, and resumes his nautical mathematics. 87 How he had learned. 88 His register of lunar months. CHAPTER IV. 89 How he had learned carpentry. 90 He makes a little sledge. 91 He arranges his caverns. 92 His fear of wild beasts. 93 He adapts the ship ladder to a new use. 94 Digs a hole under his window. 95 He now feels safe. 96 On mining. 97 On his familiarity with gunpowder. 98 Removes to the caverns. 99 His encounter with a female antelope. 100 His two new young ones. 101 Absence of men on the island. 102 He amasses fodder and improves two cliff paths. 103 He discovers a palm grove eastward; 104 and a forest glen aloft to N.W. 105 How he brings down fuel and timber. 106 Climate of his island. 107 He rows round to the palm grove. 108 He cuts a young tree for boat oars. CHAPTER V. 109 He arranges his armory. 110 His other apartments. 111 His laundry operations. 112 Treatment of his skin and hair. 113 Distress from cold. 114 His leathern tippet. 115 His mat for the back. 116 Defence for head and cheeks in heat. 117 He shapes his new oars. 118 Exercises his boat in harbor. 119 From his skiff he sees a lofty mountain. 120 How he cooks waterfowl. 121 How he gets tame pigeons. 122 His toil in carrying. 123 His spirits suddenly fail. 124 His religious agitation. 125 His tackle to catch a rabbit. 126 He catches two. 126* He plaits new shoes. CHAPTER VI. 127 He explores the high mountain. 128 Panorama from the summit. 129 The mainland is on the south. 130 He discovers vine plants, and brings home citrons and lemons half-ripe. 131 He returns by an easy and natural road. 132 Joy makes him liberal. 133 Threefold character of the island. 134, 5 He explores the hill west of the creek. 136 He catches a parrot. 137 He makes a rabbit-hutch. 138 He reads of elephant catching. 139 He plans to catch a fully-grown antelope alive. 140-2 The battle and victory. 143 He catches a female alive, and two kids. 144 Steady morning rains. North of the palm grove, he surveys eastward more of the coast; 145 with tortoises on wide sands. 146 Why he has no palms in his harbor. 147 Sport of the dog with the kids. 148 Their swiftness. 149 Description of the antelopes. 150 He trains them to the little sledge; his harness. 151 His dog learns to watch the flock. 152 He trains them to his whistle. 153 His schemes for food. 154 His fishing. 155 His weir-net. 156. He moralizes on his own character. CHAPTER VII. 157 His dressing of fish. 158 His unleavened bannocks. 159 His home garden. 160 His argumentation with himself. 161, 2 How he is affected by his mother’s birthday. 163 His funeral feast. 164 He finishes it in the glen. 165, 6 The parrot’s talk. 167-9 He brings home a tortoise. 170 The hull of the ship is cast up. 171 He ventures upon it within the reef. 172 An ague seizes him. 173 His dread of darkness; he drinks, first lemonade; 174 afterwards, Cinchona. 175 He gets oil and eggs from the tortoise. 176 He makes lampwicks. 177 The weather clears. 178 Birth of new kittens. 179 Other new broods. 180-2 Development of his religious sentiment. 183 The Popish Prayer-book. 184 The lessons which he now learnt. CHAPTER VIII. 185 He saws down the horns of the male antelope. 186 Use of the horns. 187 He makes a drill, 188 with a bow, 189 and guide; 190 also a larger sledge. 191 Deficiency of leather. 192 How he makes fine ropes. 193 His small bridge. 194 His beach road. 195 New kids. 196 Contrivance for picking cocoa nuts. 197 Experiments on leaves, pith and bark. 198, 9 Migration of his flock. 200 He sleeps in a hammock under the sky. 201 He makes the rush mat for his back. 202 His dress in the heat. 203 His preparation of a yam garden. 204 His siesta. 205 His raisins. 206 New products of the soil. 207 Turpentine or Resin. 208 Midday with the dog. 209-11 More fruits. 212 Unsuccessful expedition in the long boat. 213 He cannot return against the wind; 214 his distress. 215 The parrot comes to comfort him. 216 He trudges home, leaving the boat. 217 He fixes the latitude; 218 plants his kitchen garden. 219 Adds to his stores of food. 220 Insufficiency of his store-chests. 221 His first attempt at pottery. 222 He builds a furnace. 223 Makes huge square jars of coarse pottery. 224 He sets up a target for practice. 225 His preserving of fruit. 226 His recovery of glass beads. CHAPTER IX. 227 Two boats of black savages arrive. 228 He arms; 229 goes forth and views a cannibal feast. 230 A captive escapes. 231 Robinson shoots one pursuer dead and wounds another; 232 but saves the life of the latter. 233 Binds up his wound. 234 Ascertains that the two boats have departed. 235 He brings the fugitive to his caverns. 236 Returns to bury the dead; 237 and bring home the wounded man. 238 He tries the temper of the fugitive. 239 His deliberation and assumed majesty. 240 His careful treatment of the fugitive (Elapsus). 241 He astonishes both men with his pistols,--also Elapsus with telescope and watch. 242 He pours away nearly all the brandy and rum. 243 Elapsus makes good sandals for Robinson. 244 Robinson gives him a handsome plaid; 245 also cloaks to both. 246 He takes Elapsus to the scene of the murderous feast. 247 Elapsus reveals the virtues of trees and shrubs, 248 and talks of Indian poultry. 249, 250 Various palms and their uses. 251 Thoughts about the long boat. 252 Convalescence of Secutor. 253 Elapsus devises a royal badge for Robinson. 254 Robinson accepts it; 255 and gives a secondary badge to Elapsus. 256 Description of the two men. 257 Elapsus is curious about work in iron. 258 Skill of both men in wattling and plaiting. 259 Skill of Secutor in cookery; his making of tea. 260 Why Robinson resolves to show no distrust. 261 He teaches both the sword-exercise. 262 Armor used in it. 263 Secutor makes new arrows. 264 Robinson plans a cross-bow. 265 The men execute it. CHAPTER X. 266 Expedition to fetch the boat. 267 Mending of the sails. 268 It tacks well. 269 Elapsus pronounces it, _Not yet good_. 270 Secutor enlarges the kitchen garden. 271 Their sport in swimming. 272 Trial of soap-making. 273 Secutor as groom and gardener. 274 Reliefs for the men’s toil. 275, 6 Elapsus works bulwarks and flaps (outriggers) for the boat. 277 Robinson studies how to fulfil his demands of ironwork. 278 With Elapsus he makes a longer excursion on the hills. 279 Gets a view of the ridges and under cliff on the north-east. 280 The three work together at the smithy. 281 The parrot is killed by a falcon. How Elapsus comforts Robinson. 282 Diligent work during the rains. 283 Secutor’s enmity to the rabbits. 284 Robinson’s literary occupation. 285 His talk with them during their work. 286 They present him with a royal dress. 287 They try the new rig of the boat. 288 Petition of the two men concerning wives. 289 Robinson’s anxieties. 290 His first question. 291 Their further suggestions. 292 His fresh objections. 293 He insists on first surveying the coast. CHAPTER XI. 294 Their new manufactures. 295 Robinson plays the hydrographer. 296 Elapsus finds the rice plant. 297 They survey the west coast. 298 Difficulty about currents. 299 Problem of the flock, solved by Elapsus. 300 They agree to hew new oars. 301 Robinson claims better missiles. 302 Their reply reproves him. 303 Their activity. 304 They carry home the fruit crop. 305, 6 Some account of their own country. 307 Calculations of Elapsus. 308 Secutor’s account of the late war. 309 Why neither tribe comes to the island. 310 Robinson promises to sail within four days. 311 Energy of Secutor. 312 Zoology of the mainland. 313 Robinson’s final preparations. 314 Fate of the tame rabbits. 315 The three put to sea at evening; 316 and at dawn see land. 317 The two men resume their true names. 318 Reception by the populace. 319 The shooting match. 320 Sister of Gelavi; 321 also his bride. 322 Robinson consents to everything. 323 They are towed out with honor. 324 The return voyage. 325 They land at the Garden-port. 326 What of the flock? CHAPTER XII. 327 Nuptial preparations. 328 Indian Poultry. 329 Pranks of thieves. 330 Nuptial ceremonies. 331 Speech of Robinson. 332 Services of Upis and Calefus; 333 also of Pachus. Skill of Totopil in snares. 334 Functions of Robinson. 335 New Pottery and store closet. 336 Sago, Wax, Oil, Sugar. 337 Pachus and Calefus undertake rice. 338 Apartments. 339 New cares of Robinson. 340 Retrospect of his slavery. 341 His rest on Sunday. 342 His Sunday School. 343 His pupil teachers. 344 Materials for paper. 345 Religious talk with Gelavi. 346 Pachus makes needles. 347 New ideas of Gelavi. 348 Robinson seeks explanation. 349 Gelavi cannot satisfy him. 350 Pachus finds a stream of copper. 351 Three persons are driven on shore in a boat. 352 Policy of Robinson. 353 Perplexing comment of Gelavi. 354 The strangers depart. 355 Anxieties of Robinson. 356 New arrivals. 357 Robinson’s suspicions. 358 of Gelavi and Fenis. 359 Fenis’s defence. 360 Robinson recovers himself. 361 His promises to Cortops. 365 Supplementary conditions. CHAPTER XIII. 366 Robinson’s zeal for his own language. 367 Gelavi opposes. 368, 9 The discussion. 370 Robinson reluctantly yields. 371 He aids Gelavi in new alphabet. 372 He trains his own family to firearms. 373 Refuses to tell how to make gunpowder. 374 Pachus and Robinson sleep in hammocks. 375 Guns of distress. 376 Robinson sends to Cortops for rowers, 377 and boards the ship. 378 The rowers tow it off the sandbank. 379 Robinson guides them to the creek. 380 He promises a new mast, 381 and food. 382 The captain’s story. 383 He asks the longitude, 384 and promises to carry Robinson to England. 385 Robinson orders food, 386 and shoots three wild antelopes, 387 and a pelican. 388 Cortops gives rice liberally. 389 The captain visits the caverns, 390 and accepts _one_ dead antelope. 391 Gifts to Cortops and the rowers. 392 On the new mast. 393 Robinson and two men cut it. 394 Robinson visits Cortops by appointment. 395 Secret interview and compact. 396 It is revealed to Pachus and Gelavi. 397 Robinson abdicates in favor of Cortops. 398 Cortops adopts Gelavi as son and successor. CHAPTER XIV. 399 Dispatch of business. 400 Royal gifts of Robinson to Cortops. 401 Sudden loss of Robinson’s skiff by Upis. 402 Yards are wanting to the mast. 403 Robinson undertakes to be ship-carpenter; 404 and buys many wares of the captain as presents to Cortops, Pachus and Calefus. 405 Great farewell on the Sunday; 406 and solemn advice to Gelavi. 407 Final arrangements in the ship. 408 Last gifts of Robinson. 409 The ship is wind-bound. 410 Robinson’s story of himself. 411 How he escaped from the Moors to Brazil. 412 Received funds from England. 413 Became familiar with his employer’s sons; 414 was invited to join in partnership. 415 Easy liberality of the Brazilians. 416 European considerations. 417 Robinson becomes a partner. 418 Fertility of the country. 419 Nature and management of his estates. 420 Occupation of three years. 421 His _ennui_ in the fourth. 422 New overtures of his partner. 423-430 Robinson consents, after faint resistance. 431-3 His voyage and shipwreck. 434 The weather changes. 435 They are towed off. 436 The boats and Gelavi depart. 437 They fall in with a ship bound for England. 438 Robinson sends a letter by it. 439 He reaches Jamaica. 440 Arranges business at Brazil by letters--and without further events, regains his English home. ERRATA. Transcriber’s Note: the errata have been corrected as part of the process of producing this e-text. Section 8, line 6--_for_ rersus _read_ rursus. ” 12, ” 14--_for_ protulentam _read_ potulentam. ” 35, ” 15--_for_ facilime _read_ facillime. ” 59, ” 12--_for_ hue _read_ huc. ” 65, ” 12--_for_ compertum _read_ compertam. ” 66, ” 6--_for_ panxillulum _read_ pauxillulum. ” 70, ” 3--_for_ tălis _read_ talĭs. ” 91, ” 4--_for_ qualicumque _read_ qualicunque. ” 103, ” 8--_for_ explorari _read_ explorare. ” 216, ” 2--_for_ incedentem _read_ incedens. ” 291, ” 4--_for_ Secutorum _read_ Secutorem. ROBINSON CRUSOE. REBILII CRUSONIS ANNALES. CAPUT PRIMUM. 1. Natus sum ego Eboraci, ex bonâ familiâ, sed peregrinâ: quippe pater meus Germanus fuit e Bremâ, ubi appellabatur Kreutznaer. Ceterùm per mercaturam dives factus, Eboraci consedit, unde recepit in connubium matrem meam. Ex hujus agnatis praenomen mihi Rebilius, ex patre nomen Kreutznaer inditum est. Sed vulgus hominum, facili corruptelâ, Crusonem me Rebilium appellabat. Tertius eram filius familiae. Frater maximus, tribunus militum, cum Hispanis praelio congressus, ad Dunquercam occubuit. Frater proximus, sicut ego quoque postea, incertum quomodo, evanuit. Me quidem pater, diligenter institutum, juris legumque studiis destinabat: sed, fatali quodam motu, nihil mihi arridebat, nisi ut mari oberrarem. 2. Primâ in juventâ clam patrem évasi nauta. Cursu mox felici cum magistro navis humanissimo ad Guineam Africae navigavi. Altero in cursu a Mauris piratis captus sum, et per quatuor fere annos duram servivi servitutem. Inde miraculo audaciae elapsus, in Lusitanâ quâdam navĕ ad Braziliam sum devectus, ubi colono cuidam tres ampliùs annos strenuam operam navavi, praefectus servorum agrestium. Mox per hunc amicosque hujus adductus sum, ut ad Guineam navigarem, homines nigritas conquisiturus, quos ipsi inter se per sua praedia servitutis causâ dividerent. Equidem magnam lucri partem eram derivaturus. 3. Sed longe aliter ordinavit Deus, ne impune caecae cupiditati obsequerer. Nempe ventis abrepta navĭs Oceanum transire nequibat, sed longe ad Caurum devehitur, circa Orinoconis ostia, ut credebamus. Altera mox superveniens procella magno impetu nos in Occidentem propulit, ubi, si e mari effugeremus, per feros homines foret pereundum. 4. Gravi impendente periculo, nocte intempestâ et saeviente adhuc vento, nauta qui erat in vigiliâ “terram adesse” exclamavit; atque, antea quàm ceteri experrecti superne congregamur, navĭs in arenis haeret. Stătim cum strepitu tremendo corruunt māli eorumque armamenta. Fluctūs magnâ vi foros proluebant, neque ipsae navĭs compages diu toleraturae videbantur. 5. Magister scapham demitti jubet. Demittitur: nec facilè id quidem. Res, quae maxime ad vitam sunt necessariae, raptim ingerunter; tum nos ipsi, tredecim viri, in eandem descendimus. Montosum littus inter sublustrem caliginem furvum apparebat: eò remigamus, si qua fortè in sinu terrae reducto tranquilliore mari utamur. Jam, violenter undante salo et circum nos se frangente, res non nauticae peritiae sed divinae opis videbatur: quare inter remigandum se quisque Deo Supremo, pius impiusve, commendabat, salute paene desperatâ. 6. Ventus, ad terram propellens, cursum scaphae accelerabat, terram faciebat formidolosiorem; metu autem maris, spe littoris, ipsi nosmet quasi in certissimum exitium detrudebamus. Tandem, vadosiore mari, fluctūs perniciosius circumfringi et dejectari scapha. Mox, ecce crista undae ingens, quae nos persequitur; et vix DEI effamur nomen, quum cuncti sumus absorpti. 7. Quae sequebantur, longa fortasse enarratu, factu erant brevissima. Profundiùs sensi me verbere fluctûs illius deprimi, sed, animâ fortiter compressâ, ad summas aquas emersi tandem. Altero in fluctu spumante implicatus atque violenter circumtortus, immensùm anhelans eluctor; tum conversus, humeros meos succedenti oppono cristae. Ea me magnâ vi cautem versus projecit, aquâ exstantem: hanc ego amplexus, adhaereo, dum decurrit unda; tunc, priusquam novus superveniat fluctus, per vada exsiliens scando, iterumque amplector cautem; simul, aestu paulisper obruor. Ictus ejus me aspere quassabat, sed extemplo aëra animamque recepi, et rursus per vada supergredior. Citra saxa undas longe minus ingentes sensi, inter quas poteram natare, aegrē profectò. Mox littore ipso projectus, uncis pedibus in sabulonem lapillosque inculcatis, pronus decĭdo, ut ne me fluctus retrahat. Uno pòst temporis momento in terrâ firmâ asto. Conversus, video praeter littus cautium seriem, inter albicantes aquas nigrarum; nihil aliud per tenebras in mari dispicio, neque scapham neque quemquam e sodalibus. 8. Tamen haud valde caliginosa erat nox. Ingentes aliquot nubes, et plurimae nubeculae, sibilante vento raptabantur: inter has clarissima lucebant sidera e nigerrimo caelo. Respiciens ad terram, collium duntaxat cerno lineamenta ac rupium. Tum vestimenta raptim detracta mănibus contorqueo, et, quoad possum, aquam marinam exprimo. Eadem rursus induor, (quid aliud facerem?) et rupem proximam per algas enisus ascendo; frustra: nam ne inde quidem in mari quidquam discerni potest. 9. Attamen arboris forma super colle exstat. Hanc sequor, et, ut potissimum in caligine, arborem illam scando et ramos amplexus interfususque me repono. Vestimentorum in loculis nihil habui, praeter cultellum, tabaci aliquantum et tubulum fumarium. Post brevem requiem assurgens, virgam grandiusculam amputo, quâ protegam me aliquatenus. Aquâ marinâ largiùs insorptâ, tamen neque sitis neque famis aderat mihi levamen. Sed, loco cibi, tabaci folium in os meum compono, implicatâque ramis virgâ, membra mea ita dispono, ut ne decĭdam, si somno capiar. Vespertiliones, et maximi illi quidem, stridoribus ac volatu, somnum aliquamdiu discutiunt. 10. Item quoad concitato opus erat corpore, mens mea tranquilla fuerat ac praesens: nunc, quando quiescit corpus, maxime se mens agitare coepit. Imprimis gratias Deo optimo maximo sincerissimas profudi, admirans praesertim, si ego solus ex tanto naufragio servor. Mox id ipsum crudelissime me pungit; etenim hîc solitarius, madidus, famelicus, paene nudus, pejùs enecor quàm in mari, nisi verò feri homines sive bestiae me devorabunt. Sane ego id temporis pius non eram, minime religiosus. Igitur tantâ in calamitate magnus me aestus animi conquassabat, inter grates querelasque, consilium ac desperationem. Tandem agitatione victus profundo somno conquievi, laboris ac moestitiae oblītus. 11. Mānĕ expergiscor, multum recreatus, sed algens; nec mirum. Ceterùm ibi maris temperies humanae cutis calorem aequat: etiam nox ipsa tepet: porro arboris illius densa folia fuerant mihi pro tegumento, ne calor in apertum aethera effugeret. Sciuri, psittaci, macaci sive cercopitheci circùm garriebant continenter. Evigilans incipio descendere: ecce autem canis noster ad radices arboris meae, quasi custodiens. Id me tenero quodam ita affecit gaudio, ut lacrimae oculis oborirentur. Ergo non sum prorsus solitarius; unum saltem retineo amicum! Hunc demulceo, plaudo armos, paene amplector. Mox festinanter deambulans, navem nostram ex adverso conspicor, longiuscule ultra eas cautes, ubi ipse projectus fui. Sine dubio aestus intumescens, ex arenis levatam, huc detrusit. Jam autem paene sopito vento, inanis tantùm supererat undarum jactatio. At ego in margine rupis incedens, despecto circa littus: mox, interjectis vix mille passibus, scapham nostram discerno in arenâ, subter caeruleâ quâdam rupe. Adire eam volui; sed quasi lingua quaedam maris interfusa impediebat; et quoniam fame urgebar, in navem potiùs, si possem, regrediendum censui. 12. Degressus rupe, redeo praeter littus: ibi pileum nauticum video, summo cum moerore. Jam aliquantum recesserat aestus, atque, ut aestimabam, vix trecenti aquarum passūs a nave me distinebant. Exutis pallâ braccisque, intrepide mare ingressus sum, inter grallatorias aves, quae plurimae aquâ exsurgebant; et facilè navem natando assequor. Puppis ejus valde elevata est, depressa prora; ex quâ catenae dependentes aquam tangebant. Has ego prehensas ascendo, et supervado loricam tabulatorum. O tristem ruinam, ubi māli, vela, funes strage conturbatissimâ complicantur. Sed ego ad cellam penuariam decurro, ibique arrepto pane nautico (qui _bis coctus_ appellatur) vescor libenter. Mox, ex arcâ meâ ipsius extractas, vestes induor atque horologium meum resumo. (Profecto resurgente aestu vesperi, ille meus in littore vestitus natans asportatus est.) Simul ut aquam potulentam invenio, sinūs vestium pane complevi, ut quoties lĭbēret, vescerer: tum meditabar, quid facerem potissimum. 13. Illud me angebat, quòd manifeste, si in nave mansissemus, omnes fuissemus salvi. Super prorâ quidem saepius insultantes undae plurimas res corruperant; sed altera pars, puppim versus, alte sublata, sicca erat atque incolumis. Quippe, ut credo, quia in arenâ, non in cautibus haeserat, carinae soliditas perduravit. Quàm plurimas res jam cupiebam asportare; sed id erat difficile. Scapha major, ut dixi, in littore projecta erat longe. Illa quindecim viros facilè portabat, et in magnis Africae fluviis ad invehendos venales magno usui erat futura. Alteram comportaveramus longe minorem, cymbam potiùs quam scapham dixerim; quae duos homines cum remige posset ad scapham devehere, si quà juxta ripas aquae forent breviores. Haec in nave remansit: demittere eam in mare erat in facili; sed parum capiebat, nec videbatur nimio sub onere aestum littoris toleratura. Postquam arcas ac dolia multo cum suspiratu aliquamdiu aspexi, contemplor mālos, ac ratem componendam decerno. 14. Subito exsultans, ex fabri nostri repositorio serrâ dereptâ, malos disseco, ut trabes longitudine fere pares efficiam. Has in mare provolvo, funibus quibusdam mālorum supra inhibitas. Ligna grandiora cujuscunque generĭs colligo, ingero, omnia funiculis deligata. Postea ipse seminudus, cum malleo et confibularum sacculo circum collum suspenso, degressus equito super trabe. Undatio maris jam deminuta est: raptim ego ligna atque trabes, vēlis funibusque confusas, conjungo, destino, depango; vi meâ maximâ, quantumvis rudi, ratĭs fundamenta jaciens. Redeo supra; video quanta sint portanda onera, ratemque nondum sufficere. Tum alia ligna plurima et tabulas ex omni parte navĭs conquiro. Has dissecare ex suo loco, nimii laboris erat atque temporis. Sed septa animadverto lignea, quae ad dividenda nigritarum cubilia comparaveram. Utrumque binis hamis e tergo, binis spicatis clavis e fundo, erat instructum; annulis lateri navĭs infixis, per quos hami inseri debebant. Haec septa plurimam atque optimam mihi sufficiebant materiem. Quibus rebus superadditis, molem ratĭs et soliditatem multum adaugeo; tum funibus astringo cuncta. Longum id erat et sane difficile: necnon sol me admonebat horarum: horologium substiterat. Denique postquam, graviter insultans rati, firmitati ejus confido, maximo cum dolore sentio, vix minimam partem eorum, quae vellem, posse me asportare; jam autem deligendum esse. 15. Ab operâ paulisper requiesco; vini ardentis saccharini haurio pocillum, meditorque moestissime. Ea quae ad vitam maxime sunt necessaria, decerno sumere imprimis; tum, arma ad vitam defendendam. Quatuor nautarum arcas commode vehi posse super rati meâ credebam. Totidem exinanio, et, per tollenonem[A] suculis instructum, demitto in ratem: hanc mox scalas versùs traho. Sacculos impleo plures bis cocto pane, oryzâ, fabis, miliariâ atque hordeaceâ farinâ; et facilè in arcas dejicio. Fabis atque milio praesertim eramus nigritas cibaturi, et sane multum hujus cibi portabamus, sed infra in alveo. Jam tres caseos Batavicos arripio, caprinae carnis siccatae massas quinque, (quâ carne vel maxime vescebamur,) et frumenti Europaei relliquias quasdam, quod ad gallinas alendas convexeramus. Gallinae vi procellarum perierant omnes. Ceterùm triticum fuit id, cum hordeo: postea inveni corruptum esse per sorices. 16. Dein latice ardenti anquisito, vini palmaris congios fere sex, cum plurimis delicatiorum potuum lagenis, seorsim conclusi. Hae lagenae partim magistri fuerant, partim meae ipsius. Lacernam meam et lecti opertorium corripio, porro serram, securim, malleum clavosque: sed haec in cymbâ destino portanda. Plures fuisse in nave nitrati pulveris cados majores sciebam; sed ubinam artillator noster eos habuisset condĭtos, eram nescius. Tandem multum anquisitos duo invēni siccos sanosque, tertium aquâ marinâ corruptum. Cistas tres, hôc pulvere completas, curatissime intra arcam super rati ita concludo, ut, si fluctus alluat, minimo sit detrimento. Jam de igne fovendo subit cura. Coqui nostri recenseo supellectilem. Inde deripio foculum cum forcipe, batillo et rutabulo, cratibulam ferream, ahenum, ollamque coculam. Satis oneris jam videbar imposuisse. 17. Cymbam protinus per easdem suculas mari committo; id quod difficillimum fuisset, nisi requiessent undae. Huc impono ignipultam aucupariam optimam, par pistolarum cum balteo, mulctram stanneam, igniaria, sīnum ligneum, poculum ex albo plumbo, item corneum; cum vestibus ac fabrili supellectile, quam nominavi. Addo pilularum plumbearum sacculum ac gladios duo. Unus horum falcatus erat Maurusii mei domini gladius. Solem video declinare; itaque propere funem tractorium rati adjungo, funiculos plures in cymbam projicio, jamque descendo cum remis, ratem ad littus tracturus. 18. Tria me confirmabant,--mare tranquillum; aestus placide allabens; aurae quoque, quantum erat, terram versùs spirans. Parvam ancoram in cymbâ portabam. Jam remigo, atque contus animum subit. Redeo, effero contum: demum littus peto, sed directam viam cautes prohibebant. Aves multae in ratem consederunt, ut piscarentur commode. Has aegre abigo. Mox sensi me praetervehi, ipso mari clam trahente: inde sperabam posse me in fluvii alicujus ostium deportari, ubi bona mea tutiùs exponerem. Id quod evenit: nam rupes mox subeo, ubi in convallem sinus maris intrat. 19. Sed dum remis, quantum possum, medium in flumen cymbam dirigo, paene altero naufragio conflictor, rate vădo illisâ. Declivi protinus rati delabebantur ejus onera, nisi propere succurrissem. Circumactâ cymbâ, ligna aliquot de rate in interstitia ejusdem intrudo, quasi paxillis enormibus sustinens arcas. Hîc alligatus necessario commoror, anxius sane animi, donec aestus insurgens ratem allevavit. Tum in parvum quendam sĭnum deverto, juxta planitiem, cui mare debebat superfundi. Eò mox delatus metuebam ancoram dejicere, ne tanta mōles funem abrumperet, nisi aquas stagnare intelligerem. Tandem recedens aestus in terrâ firmâ relinquit et cymbam et ratem. 20. Onera mea exponere inutile erat, nocte appropinquante. In arbore aliquâ iterum dormire decrevi; itaque suffertâ ignipultâ armatus, item gladio serrâque, per ulvas uberrimas procedo, anquisiturus idoneum cubile. Nemus haud longe video. Ibi delectâ majore quâdam arbore, curvis transversisque ramis, gradūs pro scalis in cortice serrâ incīdo; tum scandens cum serrâ amputo ramorum quidquid sit obfuturum, et cubandi facio periculum. Macacos video plures in arboribus, sed parvos mitesque. 21. Redeunti cănis occurrit, lepusculum ore ferens, quem ante pedes meos projecit. Intellexi eum magnam partem devorasse; etenim plenus saturque apparebat. Sane ego donum ejus non contemsi, quamvis laniatum. Accepi; sed subit cura, ne sōlo meo amico priver, nisi sedulò pascam. Magno erat corpore, multoque egebat cibatu; de quo incepi meditari.--Dulcem aquam juxtà conspicor, in flumen marinum decurrentem. Mox frondibus foliisque siccis igne facto, lepusculi reliquias super vivis prunis ope gladii ac serrae torreo, gustatuque ejus quàm maxime fruor. Primam illam in insulâ solitariâ coenam cum voluptate tristitiâque mirē commistâ memini. Jamque caligabat. Ego autem tabulam quandam reportatam clavis destinavi ad ramos arboris meae, ibique lacernâ obvolutus somno me dabam. Ignipultam inter ramos apposueram: cănis jacebat subtus. Pistolis quŏque succingor, ne simia aliquă major me incessat. 22. Et profundē equidem dormivi, defessus laboribus; tamen ante lucem sum experrectus: (etenim illâ in regione aestatis ipsius nox proximē ante diluculum tenebras obtendit:) atque ego meditans consilia mea compono. Ut primum dilucescit, descendo. Ligna aliquot exacuo securi; tum pro sublicis in arenam ita adigo, ut ratem, quamvis crescentibus aquis, inhibeant. Nitrati pulveris cistas lacernâ protego, si fortè pluat. Serram,--malleum,--clavos,--tabulas duas, robustam tenuemque,--argillam mollem, cum vetere fune pro stuppâ,--in cymbam colloco. Aquam mulctrâ haustam sumo mecum, item poculum ac panem. Lepusculi, quod restat, cum căne divido, ipsoque in cymbam adsumto flumen ingredior, scapham nostram invisurus. 23. Pleno maris aestu, tardiùs descendo flumen; mox intra cautes littus lego, ne quid undarum me incommodet. Magis magisque admiror avium abundantiam, quà marinarum, quà silvestrium. Inter cautes ac littus grallatoriae abundabant. Ad scapham tandem pertingo; perfractam invenio, velut animo praeceperam; credideram posse me detrimenta ejus resarcire. Sed viginti passūs a mari jacebat, procellâ aestuque illius noctis longe evecta; neque summâ meâ vi potuit moveri. Porro, remos idoneos neque habebam, neque, si haberem, adhibere possem, onustâ certe scaphâ. Aeger animi hanc relinquo, remigoque navem versus. Cogitans autem statuo mălum velumque scaphae anquirere, si fortè postea horum usus venerit. 24. Ad scalas navĭs accedo. Has natans non potueram manu attingere: etenim puppis nimiùm erat elata. Sed astans in cymbâ, facilè eas apprehendo. Câne primum superposito, alligatăque cymbâ, ipse ascendi; mox desideo inops consilii. Ollam offendo fructuum condītorum: cum pane vescor, dum cogito. Video alteram ratem non posse me construere; spatium diei non sufficere, si trabes ipsâ ex nave sint dissecandae; loricam tabulatorum discindere, laboriosum fore, nec valde utile. 25. Maurorum memineram rates utribus suffultas. Utres non habebam. Arcas aquae impenetrabiles volebam pro utribus adhibere; sciebam autem nostras solido esse robore et astrictâ fabricâ. Unaquaeque harum ligneo pessulo rudique sĕrâ obdebatur; cuncta compari erant modulo. Die superiore, dissecto serrâ pessulo, facilè aperueram quatuor illas; ĭdem nunc facio in caeteris, atque exinanitarum exploro commissuras. Arctissimae videbantur; id gaudeo: sed funibus properē in mare demisi quatuor harum, ut commissurae aquâ intumescerent; meam ipsius, quae optime fabrefacta est, pice ac stuppâ circa operculum incepi oblinere, periculum faciens, num aquam excludere possem. Postquam operui, cuneos tenues ligneos juxta pessulum inferciebam, quo astrictissimē concluderem. Hanc in mare demisi, fundo sursum sustentata; atque ibi religatam reliqui, ut operam meam aqua exploraret. 26. Jam video diem procedere, metusque subitò me incessit, ne quis thesauros meos e rate compilaret, neve bestia corrumperet cibum. Insula foret an continens terra, culta an inculta, ferocibus bestiis infesta necne,--nondum sciebam. Ratĭs autem dilectissima oculis sōlique exposita manet, dum ego novas hîc res conquiro! Credebam non posse me illo ipso die novae ratĭs onus asportare; satius esse, redire quàm citissimē. Illud succurrit: “Herì, quae ad vitam maxime erant necessaria, avexi; hodie, quae pondere lĕvissima sunt, nundinatione pretiosissima, aveham in cymbâ; ut _si fortè_ navis aliquă me servabit, ne prorsus sim pecuniae inops.” Duo gladios pulcros e caeruleo chalybe invenio; hos avide sumo. In secreto magistri scrinio aureos nummos Hispanorum (doblounos vocant) certò sciebam contineri; quos ille comportabat, ne, ventorum vi aliquò devectus, pecuniâ ad reficiendam navem ĕgēret. Dolabrâ protinus fores scrinii perfringo: invenio autem non auri solum crŭmēnas, sed instrumentum astrologicum, pretiosum illud quidem, ac duo optima horologia; item furcillam mensalem et cochlear, utrumque ex argento; mox duas acūs magneticas, utramque suâ in capsula: tertiam videram ipsum juxta gubernaculum, propter usum gubernandi. In mensulâ offendo supellectilem geographicam ac scriptoriam, cum libris quatuor. Cuncta arripio, et quasi votum Deo concipio, nunquam, quantum in me est, cognatos magistri optimi quidquam laturos damni, _si fortè_ in hominum gregem restituar. 27. Dum meos ipsius perscrutor loculos, unde argentum, arculas optimas clavesque avebam, illud “_si fortè_” animum auresque meas pertentat. Immo totum hunc diem quasi rhythmus quidam “_si fortè_” tinnit in auribus, dum remigo, dum incedo. Jam res pretiosissimas in arculis concluseram, quum scaphae memini armamenta. Haec facilè reperio. Mālum ejus ad terram attrahendum decerno, pone cymbam alligatum. Quamvis properans, temperare mihi nequivi, quin lardi asportarem succidiam, cum bulborum majorum marsupio ac capide duobusque cultris. Dein, quidquid videbam corbium, fiscorum, riscorum, quod natare poterat, restibus constringo, et pone traho, in cymbâ portans me ipsum ac canem cum novis thesauris. Ecce autem, dum in eo sum, ut navem relinquam, duae feles cymbae insiliunt, quas quidem neque ego neque cănis aspernatur. 28. In remigando, vereor ne agmen meum, pone tractum, vădo fluminis illidatur; in littus potiùs projicere volo. Dein locum puto exquirendum, ubi ratĭs mea postero die tutissime appellat: nam si arcae in fundo ratĭs aliquò affligerentur, maximum fore periculum ne cunctae res disperirent. Dixi linguâ quâdam maris primo illo mānĕ me a scaphâ interseptum. Hanc video ad dextram cautium, eòque dirigo cursum. Corbes, mālum scaphae, caetera, facilè in littus sursum traho; dein sĭnum illum maris propero intrare. 29. Circa quingentos passūs penetrabat terram, rupe praecipiti undique circumclusus. Ostium angustius erat, quia aspera saxa utrinque exsurgebant postium instar. Littus intimum e mollissimâ ac planissimâ erat arenâ; id quod facilè perspexi, quia nondum altius pertinuerat aestus. Ultra arenam video algas cactosque. Huc certum est ratem illam cras deducere. Quae quum summâ celeritate lustrassem, contentis brachiis domum remigo: nempe _domum ire_, erat, _ad opes meas_. Intra cautes mare inveni tunc quidem sanè tranquillum. 30. Ad coquendum protinus accingor, praesertim (si credere possis) propter canem; immo, propter feles item; namque ad quidvis, quod posset me amarĕ, mire allectabar. Quatuor intra lapides ignem accendo. Tres stipites, infrà arenae infixos, suprà fune colligo; inde suâ catenâ suspendo ahenum coculum. Aquam in capĭde apportatam infundo; addo fabas, farinam hordeaceam, lardi segmen cum bulbo. Materiâ igni largiùs injectâ, ignipultam arripio paroque collem ascendere qui haud longe aberat. Cănem mecum adsumo, feles credo propter fervorem ignis nihil nocituras cibo. 31. Mille quingentos passūs ad summum aestimabam iter illud; sed quia propter rivulum quendam atque uvidum sŏlum circuivi, longius erat aliquanto. Demum enisus per praecipitia, mare undique circumfusum conspicor, aliam nullâ ex regione terram, praeter scopulos aliquot duasque pusillas insulas novem fere millia occidentem versus. Unus in postico mons mare exsuperabat; sed tamen eram in insulâ. Hoc me magnopere angebat. 32. Magnâ ex parte sterilior videbatur insula, saxosis collibus abundans, non sine arboribus; quae quidem in cavis locis densabantur. Nisi numerarem felem quandam feram, carnivoras non offenderam bestias; sed praeter macacos ac sciuros in convalle, lepores et exiguos porcillos videram; aves autem notas ignotasque ubique quàm plurimas. Alitem majorem, arbori insidentem, glandibus olorinis transverbero rediens. Pluma ejus rostrumque accipitris erat, ungues modicae, caro piscibus foetida. Tum vero memet increpabam quòd jaculandi suppetias perderem. Alites autem rapaces, quanquam plurimos, non magnos illos videram. Porrò feras hujus insulae coram homine plerasque intrepidas esse repperi. A collis jugo ingentes prospicio arbores, quas aestus in flumine resurgens debeat alluere. Hae supra ratem erant, neque procul ab arbore in quâ proximâ nocte dormiveram. Subter has statuo ratem attrahere, succedente aestu. Sed propere reversus, ignem exstinctum invenio, cibum non male coctum. Feles, valde famelicae, magnâ voce querebantur. Has et canem largiter pasco; et mecum statuo, plures etiam me fabas, si possim, navĕ extracturum. 33. At ferae visio felis me commoverat aliquantum. Verebar ne majores ejusmodi bestiae hîc degerent, ut pardus, ut panthera, quae arbores facilè escendunt. Circumvallare me certus sum. Utensilibus arreptis fabrilibus cum materiâ ac fune, peto arborem meam; ubi, incisuris securi impressis, pālos infigo, breves tabulas suprà destino, tum quator desuper palis contra ictus infernos corroboro. Quippe intellexi felem quamcunque ab ipsâ stirpe arboris tanquam incurrere sursum; et si quid praeruptē emineat, arceri. Restim autem quasi in annulos duos sive amenta complico, quem ramis alligatum, ipse possim prehendere ascendens. Tali tum podio arborem, ut poteram, praetexui: postea confirmavi, pleniore adjutus supellectile. 34. Jam video noctem aestumque approperare. Sublicis evulsis, pone cymbam traho ratem, apponoque sub arbore ingenti incolumem; ubi latēre posse credens, sublicis iterum depango. Deoneratâ cymbâ, compono res omnes accurate. Tum, crastinis consiliis aestuans, tamen somno celeriter corripior, alatis blattis atque vespertilionibus contemtis. 35. Evigilo ante diluculum. Depropero ad cymbam detrudoque in fluvium; cănis quasi suo jure insilit. Subter stellis remigo, adverso aestu. In navem invado, etiam ante solem ortum; sed dilucescebat. Inspicio arcam meam; optime aquam excluserat. Caeteras item e mari subtractas stuppâ ac pice pariter ac meam ipsius concludo. Omnia funibus contentissimis astringo. Mox quattuor sufficere videntur; immo sic tutius fore ad primum experimentum. His in mare delatis, et firmissimē constrictis superpono dolium pulveris nitrati, alterum panis, mox totum fabri repositorium. Adjungo seriam olei, ollam picis, arma missilia aliquot, alias res minores. Vela quotquot inveni, quae supervacanea portabamus, cum scaphae velo, collocavi supra; superque his rursus carbasum quendam pice liquidâ oblĭtum. Tantum onus facillime videbantur arcae tolerare. 36. Postquam restibus omnia consolidavi, paulò ante meridiem, strenuo nisu ratem ad littus traho, paene infimo in aestûs recessu. Sed inter postēs saxeos in sĭnum illum procedo, neque in flumen adversum volŏ me committere. Mare intrà mox quietissimum invenio, et quasi in stagno religo ratem. Maximē gavisus, projicio me sub rupe et paulisper sub umbrâ requiesco: dein cibo recreatus, ad operam redeo. 37. Quidquid erat in rate, in algosum siccae arenae acervum expono; sed laboriosē, propter humiles aquas. Video mare adhuc tranquillum; cras posse co-oriri procellas. Spes et cupiditas, quamvis lasso, dedit vires. Cum carbaso illo (si fortè sit usui) atque cunctis funibus retraho ratem ad navem. Quintam illam properē adjungo arcam, et aliquot res ponderosas impono; inter quas hîc nominare libet mŏlam ferramentis acuendis, glandium majorum cadulos duo: in cymbâ autem meas vestes, et pulveris nitrati aliquantum. Cuncta deporto intra postes marinos incolumia paulò ante tenebras. Valdē defessus inde redibam: sed aestus cymbam subvexit sine meâ vi. Vix poteram coenare; igitur pasto căne felibusque, somno me commisi. CAPUT (II.) SECUNDUM. 38. TRIUM dierum res gestas narravi singillatim. Imo in corde meo inscriptae sunt, quasi hesternae essent. In iis quae sequuntur, saepius accidet, ut rem probē nōverim, diem meminerim parùm; nec lectori jucundum foret, ut res, si possem, diarii more enarrarem. Dehinc, quae ex nave insuper avexi, summatim potiùs memorabo. 39. Quarto māne dormivi post lucem. Jejunus, vescor avidē: etenim in aheno cibus aliquot dierum mihi meisque restabat. Sed quasi nervis succisis, languebat animus fastidiebatque suos successūs. “Cur laboro?” inquiebam “cur-ve juvat me vivere, solitarium, moribundum? Quid prosunt navĭs spolia, nĭsĭ ut aliquot dies vitam extraham?” Tum addidi clarâ voce: _Nĭsĭ fortè! Nĭsĭ fortè!_ Mox intelligo ventum a mari flare, aestum violentiùs insurgere, in ostio periculosum forsitan cymbae fore. Cymbulam autem illam majoris quàm cuncta quae in nave restabant aestimabam. 40. Tum si ad navem ratem e portu meo traxissem--etenim illum maris sĭnum postibus munitum jam Portum Meum appellabam--quis sponderet, quin naufragium ipso in flumine patĕrer rediens? Nubes porrò volitare animadverti; imber ne caderet, meliùs tegi, quae exposita reliqueram in portu. Etenim cava plura illâ in rupe cognoveram. Illùc igitur pedibus confestim ire decerno. 41. Rupes ad laevam primò rubra erat, nĭsĭ ubi algâ obtegeretur; ipso in portu alba; ulterius praeceps ac caerula: omnis autem e saxo (ut credidi) calcario. Portus cavis locis, immò cavernis abundabat, quarum in aliquam possem sine magno labore eas res recondere, quas pluvia corrumperet potissimùm. Per algas cactosque enisus, hùc reposui lectum vestesque omnes, item panem, ignipultas ac nitratum pulverem, carbaso illo piceato contecta. Res fabriles et cetera graviora vēlis obtexi. 42. Jam corporis illuvies me vexat; nam per tres laboriosissimos dies ac duas noctes iisdem in vestimentis illotus manseram. Discingor nataturus. Pleno ferè aestu quasi lacus maris clarissimus coràm redundabat. Cadebat pluvia tenuis, sed inter nubes radiabat jubar; mox apparebat arcus coelestis. Mirē ille visus stringit mulcetque animum meum. 43. Atqui cănis in aquam me insequitur et mecum vult ludere. Nostratium cănum ille fortasse Graio Hibernorum căni simillimus erat, Molosso domestico gracilior et velocior, glabro item corpore, ut caloribus nāto. Probē nătabat, sed digitatus erat, non _palmipes_ (quod appellant); id est, digitis non erat pellitis; atque ego velocitate natandi facile eum superabam. Itaque hunc dum eludo, me recreo. Ut ex aquâ egressus sum, is crura pedesque meos tam amanter lambit, atque tam gestit me recuperâsse, ut nequiverim me continere. In effusum fletum solvor, velut olim in pueritiâ, sentioque cor exonerari. Vestes mutavi: immundas in aquâ marinâ sub majoribus lapillis demergo: tum egredior, insulam exploraturus. 44. Scando e portu per ardua. Inde video illum collem, quò anteà enīsus sum, hôc a lătĕre ascensu facillimum. Culmen rupium planities erat sive campus calcarius, delicatis vestitus herbis. Hae recenti pluviâ ita erant recreatae, ut nova veteribus admista folia florum praetulerint speciem, ubi rubor vel purpura cum novo virore contendebant. Lepŏres sive cuniculi suis e latibulis egredientes audentiùs me aspexere, quos ne insequeretur, aegrē repressi canem. 45. Mox in scopulosa loco evado, et capros discerno feros procul; _antilopas_ potiùs dixerim. Pone saxa inserpo, quanquam minimē fugaces erant. Glandibus olorinis tubum suffercio; dein igne emisso occīdo capram vulneroque haedum juxtà. Cănĭs intercurrens haedum prehensâ pelle attinet, dum assequor. Crure vulneratam posteriore invenio; poterat tamen incedere. Matrem volui reportare ad flumen vallemque meam; sed fateor, adhuc eram tam delicatus, ut noluerim recentem vestitum sanguine commaculare. Sudariò e sinu vestis extracto, argillâque udâ in vulnus compressâ, constrinxi firmiter; tum gramine sanguinem omnem abstersi. 46. Volui eam in cervicibus portare; sed quando conor, id verò meas vires exsuperat. Super glareosam humum aegerrimē cornibus eam traho, in gramine faciliùs. Haedi cornibus funiculo circumdato, hanc duco mecum simul; id quod, dum ignipultam porto, paene nimium erat; igitur saepius consedi. Via autem et declivis erat, nec longa, circa alterum jŭgi lătus; itaque tandem pervēni. 47. Protinus in udo linteo crus haedi astringo; et, ne longus sim, tantâ curâ foveo pascoque (nam grandiuscula erat) ut mansuetissima evaserit. In arenâ, juxta ratem primam, sub densis umbris, pelvem excavo; in quam, aquâ semisalsâ repletam, recondo capram, ut otiosiùs carni coquendae dem operam. Canem appropinquare vetui; pasco autem liberaliter et hunc et feles: aves tamen metuo, ne carnis sint cupidae. 48. Dum strenuē me exercebam, vix sentiebam miserias meas: sed simul ac lassitudo abrumperet operam, nisi somno corriperer, mens coepit agitari: id quod saepius mihi evēnit. Meas egomet cogitationes nequibam tolerare, et variis quasi ventis hùc illùc ferebar. In desperatissimâ conditione me videbam, extra navium Europaearum cursum. Fracto animo, lugens, interdum lacrimans, diffisus Deo, decreta ejus conquerens; rursùs ipse memet objurgabam, solabar, hortabar, confirmabam, maximē gavisus quòd tot res e navĕ congessissem. 49. Itaque per id tempus, quoniam apud neminem potui vicem miserari meam, aperui capsam scriptoriam, ex quâ chartam, calamos, atramentum, protuli, incipioque angores meos argumentando effundere, quasi per sermonem. Mox talem altercationem in tabulas (ut ita dicam) _accepti impensique_ refero, quas lectoris oculis nunc subjicere libet. MALA MEA. LEVAMENTA MALORUM. 1. In insulâ solitariâ sum projectus. 1. At non es demersus, sicut ceteri. 2. Ego unus e sodalibus enecor 2. At tibi uni restat spes aegrimoniâ. aliqua effugii. 3. Exsulo e societate hominum. 3. At non servĭs hominibus scelestis. 4. Vi bestiarum sum planē obnoxius. 4. At non in belluosam Africam projectus. 5. Laboriosissimē victum quotidianum 5. At magnam tu habes ex navĕ quaero. opem. 6. Servio hic servitutem perpetuam. 6. At alios tu in servitutem non redigis. 7. Nĭsĭ prius solitariĕ moriar, ad 7. At non tua magis quàm solitariam senectutem reservor. parentum senectus erit solitaria. 50. Profectò ultima illa nimis me pupugēre. Quae pro levamentis scripsi, vulnus animi recrudescere fecerunt. “Peccavi,” inquam: “meritam poenam tolerabo viriliter: _fortasse_ ipsa poena aliquid tandem boni afferet.” Tum citò sedata est omnis mea perturbatio. Ego autem haec atque talia reputans, admiror, quanta sit vis vel incertae obscuraeque religionis, si modò rectâ intendatur viâ. Illud _fortasse_ et _si fortè_ pluris est, quàm quis putaverit; quia saepius indicium est animi per tenebras, lucem versùs, enītentis. Id autem ipsum est virtus: nam sapientissimus quisque nostrûm in suâ tamen versatur caligine, semperque eluctatur pleniorem versùs lucem. Itaque iterùm evasi strenuus. 51. Tum căni felibusque haedum conciliare studeo. Omnes paxillis depango vicinis; unicuique suum largior cibatum; unumquemque suâ vice demulceo. Ex consuctudine spero familiaritatem, ex meâ caritate caritatem mutuam. Postea ad portum căne comitante reversus, alias exploro cavernas, pluresque res meliùs ordino. 52. Tredecim dies in terrâ degebam, necdum navis evanuerat. Illam undecies (credo) ascendi. Quantumvis co-acervaveram, plus tamen concupiscebam; et dum navis consistebat, inter eam portumque meum acerrimum sustento ratĭs commercium. Res aliquot, quas avexi, libet hic memorare: Incudem artillatoris, quam aegerrimē amolitus sum; virgas vectesque ferreos; pensilem lectum cum lodicibus; suppărum antīcum e subsidiariis: lacernas plures: piscatoriam supellectilem novam atque amplam. Porro e re jaculatoriâ magnos forcipes follesque, malleum robustissimum, pelves ferreas ad plumbum liquefaciendum, batillum grande. Tum omnes ignipultas, bonas malas, asporto; item alterum par pistolarum. Demùm fabrilem mensam, retinaculo cocleato instructam, multo cum labore per tollenonem demitto, laetusque comperio hanc per se natare. Inter minores res memoro libram cum lancibus aheneis, sive trutinam oportet appellare, quam in scrinio magistri offendi. Ille propter medicas, credo, usūs habebat; nam magister nautis pro medico erat. Ego hanc, velut pecunias, idcirco asservavi, siquando pro nummis valeret. Ingentem plumbi convoluti laminam, quae nimia posset esse, securi malleoque discissam particulatim asportavi; etiam magnum pilularum plumbearum vim, plures rudentes, funes, ferreos hamos, clavos, pessulos, confibulas, annulos. Cannonas suâ ex sede non eram deturbaturus. Postea magnum tritici dolium laetus invenio, seriam optimi adōris, sacchari cadum majorem, vini ardentis amphoras tres; porro cultros furcillasque mensales, grandem forficem, tres novaculas, quatuor nautarum gladios sive sicas. 53. Ne fortè mirètur lector, quare tantam bellici terroris vim in mercatoriâ nave vexerīmus, naturam illius commercii curatiùs demonstrabo. Homines barbaros e Guineâ eramus in servitutem reportaturi; quem ad usum ét ipsa navis et omnis ejus dispositio ceteris erat valdē diversa. Grandiuscula erat navis, navales socii sexdecim. Cannonas habebat quinque,--unam a tergo,--ne forte aut cum praedonibus aut cum nigritis foret confligendum; neve, propter subitum aliquod in Europâ bellum, Lusitaniâ implicatâ, nos tanquam Lusitani lacesseremur. Ignipultae quoque inerant plures, pars venando, alia pars pugnae apta. Simul pulveris nitrati plumbique rotundati vim magnam vehebamus, atque adeo hominem unum toti rei jaculatoriae praefectum: Artillator appellabatur. Harum rerum impensâ valdē minuitur negociatoribus lucrum, nisi quòd hôc in commercio merx quae exportatur vilissima est; quae reportatur, pretiosissima. 54. Aliquot fabas primâ in rate asportavi. Quanquam sciebam magnam hujus cibi vim navi fuisse impositam, sed infra in alveo, credidi marinâ aquâ corruptam esse. Nihilominus descendo. Puppim versus omnia sicca erant; in inferiore parte aqua stagnabat. Sed non me illud repellit. Infrà nudus, per aquam incedo, quae genu attingebat, scrutorque merces palpando: tandem saccos invenio fabis plenos. Unum horum placebat avehere, sed quando conor, nequeo ad tabulata extollere. Re deliberatâ, non operae pretium videtur de cibo madido laborem pendere; nam asservari posse quis spoponderit? 55. Mox res duras acutasque sub pedibus sentio; ipsa erant ferramenta, quae inter merces nostras imperaveram. Palae, planē nostratium instar, profectò non inerant; tantùm ligones, furcillataeque marrae, praeter sarcula ac dolabras. Deinde in sĕcures incĭdo. Tales res sub aquâ dijudicare, paulùm difficile erat. Num operae esset pretium auferre,--dubitabam. Tandem aliquot cujusque generis assumo, praesertim capita securium ac ligonum. 56. Postea felicior eram. Nam in conclavi quôdam, quod coqui nostri erat proprium, quinque offendi corbes, fabarum plenas, apprimē siccarum. Has curatiùs repono avehendas, et aliam post aliam cunctas demùm ad terram deporto salvas. 57. Porro dum mensam fabrilem amovebam, quae suprà erat, non in alveo, pone in angulo fasces quosdam mercium retexi. Hos aperio. Intus erant versicolores vestes, quas propter Afrorum commercium imperaveram. Avidē corripio, sed nesciebam quare. Posteà numeravi, invēnīque sexaginta. Ceterae, ut opinor, fuerant in alveo. 58. Duodecimo māne, ut remigo ex portu ratem pone trahens, fluctus asperior aliquantum aquae in cymbam immisit. Exhaurire simul atque remigare non poteram: si remos inhiberem, verebar ne deflexa cursu cymba lătus undis objiceret. In portum, ut tutius, stătim redeo: ibi roborandam suscipio cymbam. Altiorem facio proram, additis tabulis, quae, ferreis virgis firmatae, aliquantum asperginis possint rejicere. Non longi laboris erat illud; sed nimius ventus me terrebat, igitur reliquum diem scaphae addixi. 59. Illud consideraveram. Naufragium recente lunâ passi eramus ipsis in Kalendis Septembribus. Ad plenilunium iterùm intumescente Oceano posse credebam sublevari scapham; grande momentum, servaretur-ne an prorsùs confringeretur. Ex arcis meis unam deligo, aquae (siqua alia) impenetrabilem. Quidquid in scaphâ infirmum videtur, summâ meâ arte reficio, seu stuppâ ac pice, seu argillâ vitreariâ opus sit. Simul ac aestus recesserat, ancoram quàm longissimē per arenas mare versùs traho, suo ancorali arctiùs scaphae colligatam. Dentem ancorae firmiter defigo, quoad possum. Ipso in ancorali, circà septem pedes ab ancora, funem brevem nodo astrictissimo implico; mox hùc deportatam arcam eodem fune connecto. 60. Illud evenit, quod speraveram. Arca, aestu insurgente sublevata, simul ut ad scapham aqua pertingebat, (nam ego cum spe metuque cuncta notabam) incepit scapham attrahere. Tum pro cupâ[B] natante arca mihi erat. Confestim decurro ad cymbam. Per aestum remigo, ubi propter altitudinem aquae fluctŭs non se frangebat; et ut primùm scapham assequor, eam remulco inhibens, solvo ancorale; nam ancoram extrahere, nimii id fuisset temporis. Mox, ovans et praegestiens, scapham in portum deduco incolumem. Haec in duodecimo erant die. 61. Māne insequente, quum speculor, sentio mari malè credi: tamen quasdam etiam res volui eripere, quanquam rati non confidebam. Scalas navis ac tollenonem ad ultimum reliqueram. Optimas habebat fores diaeta[C] principalis: has concupivi, quia bonâ erant fabricâ. Cardines facile avello: fores reste firmiter colligo. Dein suculas[D] cum trochleis[E] assumsi; ipsius porro tollenonis ferramenta omnia: sed scapum rostrumque ejus, quae lignea erant, trahenda per aquas destinavi, cum scalis et foribus. Ferreum onus, uno homine non gravius, in cymbâ decerno asportare. 62. Impigrē redii, sed aestus in horas magis tumescebat. Tunc quum maximē intrabam portûs ostium, agmen ponè tractum adeo disjectabat cymbam, ut ego perterritus funes necessario absolverim, ne demergerer. Incolumis egomet postes illos praetereo, laetus quòd nil mihi cymbaeque accidisset, praeter asperginem profusam. 63. Ventus etiam atque etiam incrudescebat: post tres horas violenta flabat procella, quae totam per noctem furebat. Māne, ut prospexi, evanuerat navĭs. CAPUT (III.) TERTIUM. 64. Equidem ut vacuum aspectabam mare, neque lacrimatus sum neque gemui, ne agitabar quidem animo. Sed tenerum quendam sentiebam affectum, tanquam si fessâ aetate parens, cujus magnis fruimur beneficiis, legitimē ac necessariò decessisset. Immo non tam navĭs quàm egomet videbar obiisse mortem. Ab hominibus abscindor, novo sum in orbe rerum, asto tanquam in aeternitatis solitudine. Ignotus me circumambit Deus, cujus sentio tum misericordiam tum severitatem, me ipsum culpans sed non amarē, nec sine modo. Non in genua procumbo; non preces, non vota concipio; grates non effundo, nec poenitentiam; tamen caeca quaedam, ut opinor, me penetrabat veneratio. Certē eram et tranquillissimus, et quasi religiosē defixus. 65. Ex hôc statu me expergefacit cănis, amanter blandiens. “Ah! quàm vellem posses colloqui,” inquam clarē; et amore erga canem haediculamque meam atque ipsas feles valdē pertentor. Propè poenitet me, quòd capram matrem occīdi. Quoniam bruta animalia, si modò reciprocare amorem possint, communem habent nobis socialemque naturam, nolo vitam eripere temerē. Haec cogitans, insuper memini, parcere nitrato pulveri quàm sit bonum, pondus caprae quàm fuerit molestum. Paulò pòst quaerebam, cur, si victum terra subjicit, malim ferarum more raptas vitas praedari. Illa sanē quaestio profundius in pectus descendit, postquam ubertatem insulae pleniùs compertam habui. 66. Sed exsulto, et pastis animalibus, de fabis meis satago, quarum aliquas aquâ coctas velim, pro cănis cibatu. Postea has coquebam cum carnis frustis, cum sebo, lardo, demùm piscibus vel oleo; faciebamque massas quadratas: tum si aliunde nihil foret in promtu, hinc et canem et feles pascebam. Semper denique hôc modo pauxillulum carnis aut piscium pro condimento adjungebam fabis, farinae vel radicibus. 67. Postero die, coelo sereno et mari tranquillo, ligna tollenonis et diaetae fores ejecta sunt in littore; cum minore detrimento quàm quis exspectaverit. Has res, ut primùm possum, citra vim undarum traho; denique in cavernas illas, de quibus dixi, depono, et quando ab aliis operibus vaco, restituo tollenonis ferramenta. Postea hunc ad navale meum constitui, propter usūs scaphae. 68. Sed de domicilio meo multa erant decernenda. Cavernas in rupe quô latius exploraveram, magis admiror. Ultra numerum videbantur. Aliae patebant, sine externo pariete, tanquam porticus aut ambulacrum; aliae angustâ januâ, intus cameratae, junctae sunt item internis ostiis, ita ut tota rupes velut spongia esse posset. 69. Contemplans credidi, has mari esse excavatas: nam sub pedibus pavimentum erat saxeum, molliter tanquam fluctibus rotundatum, et quasi per latissimos gradūs ascendens. Omnia mea possem hic optimâ cum disciplinâ disponere; sed de cubiculo erat praecipuē cogitandum; nec libebat arborem meam priùs relinquere, quàm munitius quiddam reperirem. 70. Illud animadverti,--nihil saxorum praeter littus jacēre, quod a rupe cecidisset; et quidem ubi gelu est ignotum, rarior esse debet talĭs rupium labes. Porrò pavimenta cavernarum parcâ tantum arenâ vestiebantur, tanquam vento illatâ. Lacunaria fere camerata erant, hic atque hic quasi stiriarum massis distincta. Aquas per rupem stillantes crediderim saxo saturatas fuisse. 71. Littus externum, propius undas, algarum erat ferax; internum, ultra summos aestūs, aliâ quâdam algâ et cactis aliisque spinosis fruticibus opplebatur. Plures horum in decem pedes surgebant, aliquot in quindecim. Ex his silva plurima et quasi umbraculum ante cavernas praetexebatur, nequis e mari vel a rupe oppositâ facile intrò perspiceret. Ego autem, arreptâ sĕcuri, continuam sub rupe aperiebam semitam, succisis cactis caeterisque, quidquid nimium obstaret. Jamque velut in meam villam me recondo. 72. E cavernis duas praesertim denotavi, unam pro cubiculo, alteram pro penariâ. Utrăque internum habebat ostium, per quod aura flabat salubris. Senseram autem, et apud Mauros et in Braziliâ, quantúm nox frigidula corpus fervoribus adustum foveret atque recrearet; et si in magicâ hâc horrendâque insulâ (sic eam quandoque vacuis oculis contemplabar) per summos calores habitandum mihi foret, tale cubiculum magni aestimabam. Opera quaedam hic meditabar, si hùc mea omnia congererem; propter quod consulto opus erat. 73. Mari seu terrâ, ipsam ratem, sive bona mea ex rate, deducerem, aut periculosum aut laboriosum fore opinabar. Mox subit haedi cura, cui neque pabulum hoc in loco habebam neque aquam dulcem. Mihimet profecto aquam imprimis anquirere opus erat: sed non diu hujus rei inopiam queror. 74. Etenim postquam per spinas fruticeti longiús patefeci viam, et dulcem aquam et navale scaphae idoneum invenio. Post quingentos amplius pedes abrupta humus erat, alveo marino intus penetrante, tanquem ostio rivuli. Intelligo alveum hunc, quasi flumen submarinum, ad Postes Saxeos continuari; intus autem navale, mihi satis profundum, etiam in recessu aestûs praeberi. 75. Hunc in alveum rivus e terrâ praeceps decurrebat. Spatium autem praetereundi inter rupem alveumque satis lātum patebat, succisis modò fruticibus. Jam tollenonem mente destino in margine erigendum: sed redeo contentus in vallem, de ordinatione bonorum meorum meditans. 76. Omnia de primâ illâ rate detraho disponoque subter quâdam arbore, cum ipsâ rătis materie. Latēre volebam, si fortè quis adveniret. Plurimas caedo virgas, quae facillimē udo in solo possint frondescere, hasque ita defigo, ut quàm maxime, quidquid sit intus, obtegant. Hùc deduco haedum, velut suum in praesepe. Cistas quae pecuniam, quae astrologicam supellectilem, quae pulverem nitratum continebant, has et capsas scriptorias aliasque res minores, singulatim ad cavernas asportavi: postea culinae instrumentum. 77. Post aliquot dies, his rebus ordinatis, coelo sereno, censeo deambulandum. Caput infulâ densâ, Turcarum more, obvolvor; quod quidem in Braziliâ faciebam. Balteo pistolisque succingor. Grandem cultrum plicatilem sumo ac peram; dein convallem ascendo juxta ripam fluminis. Novâ in regione omnia non possum lectoris animo subjicere, quae meis occurrebant oculis; sed plura conabor paulatim expedire. 78. Avium versicolorum tanta erat multitudo, ut nisi in Braziliâ praerepta mihi esset admiratio, tunc obstupescerem. Hic autem me praesertim alliciebat pulcerrima illa avicula, quam in Occidentalibus insulis Angli _aviculam bombilantem_ appellant. Plura quidem hujus generis passim volitabant, item mira papilionum varietas. 79. Immo, non modò alia prorsùs arborum, fruticum, graminum, foliorum genera apparebant, nostris hominibus ignotu, verùm etiam fere omnis arbor reptatoriis fruticibus, vitium aut hederarum ad instar, vestiebatur; atque adeò, obruebantur plurimae. E tantâ varietate vix quidquam primò poteram agnoscere: ceterum imprimis anquiro esculentas radices atque ignis alimentum. 80. Quidquid juncorum obviam vēnit vel cannarum, medullam exploravi, anne idoneum praeberet fomitem. Tria demùm genera in peram selecta condidi, quae experimento probarem. Aridas sive ligni sive lignosorum foliorum reliquias celerrimâ flammâ arsuras credebam. Talis materiae plures asportavi pugillos. Rubos quoque notavi dumosque aridos, ex quibus immensa copia cremando sufficeretur. 81. Mox fruticem video, qui piper gignit; sed magis gaudebam, quòd dioscoreas esculentas invēni multas. Duo harum genera optima pro certo agnoveram,--quae _alata_ appellatur, et quae _globosa_. Ulterius perscrutans, adeo abundare intelligo has radices, ut, si conservari possint, cibus semper futurus sit in promtu. Jam _cinchonam_ video arborem, colligoque ramulos plures. Ne longus sim, satis sit narrare, me circa hos locos posteà invenisse medicas quasdam herbas, quas in Braziliâ didiceram, et alias quas pro condimentis ciborum aestimabam. 82. Acclivitas vallis augescebat. Vix quatuor millia passuum aestus marinus in terram penetrat; sed modicus rivus pluresque rivuli descendebant per plantas et arbusculas. Propius ad colles densantur generum diversorum arbores, grandes aliquot. Nova simul atque arida folia in eâdem consistebant arbore, id quod colores pulcerrimos contendebat: immo, exoriebantur fructuum germina ipso e ramo, unde pendebant fructūs putrescentes. 83. Quinque vel sex millia continuavi iter, semper ascendens convallem. En vero, hic loci seges illa pretiosissima blanditur oculis, _zea_ virore et auro fulgens. Plēnē maturam credidi. Humi jacebant grana plurima et siliquae. Pigebat me, quòd major mihi pera non erat in promtu. Quantum potui, inferciebam, jamque pro certo habebam cibum mihi nunquam defore. Tandem colles sinistri se demisere; atque alia vallis, latior atque amoenissima, quasi hortos viridissimos in sinu suo retegit. In fronte mihi assurgebant juga altiora, montes paene dicerem, spissis vestita herbis, ex quibus undique stillabant rivuli perennes. Arbores fructificas admiror, inter quas dispiciens agnosco citros, aureas mālos,[F] et Assyrias mālos, quas _limonas_ appellamus. Sanē jucundissimus erat ruris aspectus, meque sensi esse opulentum latifundiorum dominum. Utramque vallem mihi tanquam proprium protinus assero, nominoque priorem convallem meam, vel Convallem Fluminis, alteram Hortos meos. 84. Multúm me alliciebat hortorum amoenitas, copia arbŏrum et dulcis aquae, defensioque montium. Deliberabam de commigrando illúc, nisi quòd nollem maris prospectum amittere, si navĭs veniret: immò, prorsùs nolui cymbae scaphaeque usūs renunciare: necnon per pluviales horas nihil cum cavernis meis videbatur contendere. Etenim hâc in regione caeli liquebat mihi dirissimas aliquando esse expectandas procellas, quae tentoria ac domicilia perverterent; tali in tempestate nil cavernis esse comparandum. Pigebat me videre fructūs plurimos et optimos humi prostratos et aquâ putrescentes. Arbores passim vim venti prodebant. Sine dubio autumnales procellae tantas fecerant ruinas. Seriùs ego hos in locos processeram, messe fructuum praeteritâ. Attamen hôc sub astro tam vegeta est vis terrae genitalis, ut novi fructus apparerent, qui mox possent maturescere. Plures horum concupivi, et de modo convehendi meditabar. 85. Redii ad cavernas alacer animi, curarum oblītus. Peram oppleveram illis rebus quas memoravi; loculos autem vestium aromatis, gummine et citreis mālis aliquot. Protinus novos thesauros curatē digero. Denique a cavernis in arborem meam propter noctem retro cedere, paulò laboriosius videtur. 86. Māne quum expergiscor, sentio dierum me amisisse computationem. Ne prorsus fierem barbarus, ad disciplinam puerilem me reduxi. Dies incipio in digitis numerare. Quid unoquoque die fecerim, ego mihimet recito; inde comperio, quinam sit hodiernus dies. Tum volo mathematicus rationes retractare. Dixi me quatuor libros e navi avexisse. Unus erat precum sacrarum libellus, secundum normas Papales: alterum erat de Geographiâ: tertium nihil habebat nisi numeros ad usum navigandi digestos: quartus ipsam nautarum mathematicam tractabat. Hanc perlego libenter. Quippe non solùm solitudine animum avertit, sed absolutius quiddam et sublimius subjecit cogitanti, ne semper de meis tantummodò curis satagerem. 87. Quaerere potest lector, quî factum sit, ut ego, patre invito navigans, nauticam mathematicam edidicerim. Videlicet, admodùm juvenis Londinum petii, navem anquisiturus, in quâ peregre irem. Magna mihi tunc illa felicitas videbatur, quòd humanissimo cuidam viro, navĭs magistro, incĭdi, in Guineam navigaturo. Is me clementissimè exceptum, pro suo sodale habuit; persuasitque ut, quantam maximam possem conquirere pecuniam, hanc commutarem idoneâ merce qualem ipse admonebat, et apud se collocarem. Ego igitur quosdam ex amicis pecunias rogabam, hique, exoratâ matre meâ, fortasse etiam patre, quadraginta lībras Anglicas ad me remiserunt. Eas autem magister optimus sic administravit, ut, ex Africâ demùm reversus, mercem quam rettuli, nempe aureum pulverem, Londini trecentis lībris Anglicis mutaverim. Porrò (quod eram lectori demonstraturus) ipso in cursu, cum benevolentiâ vere paternâ, omnia quae navis magistrum scire oporteret, diligentissime me docebat, praesertim astrologicorum praecepta, viasque caelum servandi. Ego sane, tantâ caritate delenītus, summâ industriâ haec in studia incubui, rediique ex hâc expeditione magnopere auctus mentis vi, sive ad navigationem, sive ad mercaturam. Atqui, O meam maximam calamitatem! amicus ille summus meus atque alter pater, morbo vehemente correptus, decessit subitò. Hujus me tenera subit memoria, dum praecepta mathematicorum retracto, dum stellam Polarem observo, locique latitudinem (quam appellant astrologi) colligo; item dum noctibus singulis omnium horologiorum libramenta convoluta intendo. 88. In animo imprimis erat, ut Cristiano more septimum quemque diem quodammodo religiose observarem; enimvero mecum constituebam septenorum dierum opera. Sic (credebam) temporis computationem eram servaturus. Mox vidi fore ut multa me prohiberent ullam praefinitam laborum rotam persequi; necnon sine religiosâ contione res nihili mihi erat dies Dominicus: itaque ad aliam rationem me properē converti. Novae lunae observantur facillimē et paene necessario. Navis fracta erat nocte proximâ post novam lunam: quando altera advēnit nova luna, decrevi mecum, atque unum defōdi stipitem propter mensem lunarem. Postea elegantiùs res administrandas censeo. Paxillos praeparo tredecim modicos et compares, gemens identidem si universum annum hic mihi degendum erit. In assi idoneae magnitudinis tredecim foramina terebro, illis paxillis accommodata. Quoties redit nova luna, paxillum solemniter infigo. Post lunam tredecies novatam, cunctos extraho paxillos, grandius terebro foramen et grandiorem insero palum. Hic pro anno lunari valet. Mox procedente lunâ, menstruos paxillos alium post alium restituo. His constitutis, novâ quîvis lunâ poteram computando affirmare, quinam esset ille dies secundum Europeas temporis rationes. CAPUT (IV.) QUARTUM. 89. Jam ad res convehendas trahulam decerno parare: nam rei fabrilis non eram imperitus. Hanc profectò artem in Braziliâ magnopere exercebam, cùm propter varios usūs, tùm quia ipse me animus excitabat. Fabrilis nempe opera valdē fuit necessaria nobis, nec servis nigritis satis bene cognita. Faber noster lignarius, bonus ille quidem vir, malleo fortiter feriebat, serrâ patienter laborabat: sed accuratē metiri, coarctare commissuras, immo, rectam lineam ducere, vix calluit; nedum designare opus. Si novam quandam casam vel officinam struere oportebat, praepropera ejus industria absurdissimique errores angebant me. Itaque hunc dum paro docere, ipse artem disco. Mathematicâ meâ scientiâ qualicunque adjutus, poteram sanē plura animo moliri, in chartâ describere, constituere, computare. Mox ipsis ferramentis manu prehensis, delineabam, dissecabam, runcinabam; nihil quod lignarii fabri est, intentatum relinquo. 90. Jamque, ut dicebam, ad confingendam trahulam me converto, quae èt per arenas et super leviorem rupium superficiem facilè currat. Dolio quodam ligneo, quod perfractum erat, detraho circulos ferreos. Hos, velut calceos, trabibus duobus brevibus paribusque, leniter curvatis, subjicio. Suprà, simplicissimum constituo currum, in quo vehatur onus viribus meis tractu non nimium. Restim addo, atque finitum est opus. Quoniam in recessu aestûs continuus erat arenae margo a praesepi meo usque ad portum, hâc viâ, quaecunque vellem, in animo erat trahere: nec jam manibus humerisve portabam. Postea domum ipsam curatiùs digero atque excolo. 91. Conclavia verō habui nulla; plura quidem septa, siquidem unaquaeque caverna, seu locus cameratus, erat pro septo. Principale septum ⸤meum ipsius⸥ erat _cubiculum_, de cujus munimentis erit dicendum: dein _penaria_, pro cibo qualicunque: tertium, _culina_; tum, _fumarium_; deinceps _armamentarium_ sive _fabrica_; sextum erat _musēum_. In musēo lĭbros, horologia, astrologicam supellectilem, lībram trutinariam, materiam omnem scriptoriam repono, cum sellâ ⸤e tribus quas habebam⸥ optimâ. Harum rerum aliquot cum pecuniâ in cistis erant: mensam postea confeci. Septimum septum continere debebat ignis materiem; _lignarium_ appellabam. Octavum pro _fructuario_ cedebat. Novum pro haedi _stabulo_ destinabam. Decimum ac remotissimum nitrati erat pulveris repositorium. 92. Cubiculum autem tale fuit. Angustâ ac celsâ fenestrâ intrabatur, cujus limen quinque pedes ab externo sŏlo, duos ab interno aestimaverim. Alteram intus habebat fenestram, per quam aura flabat salubris: hanc tamen, prae multâ meâ cautione, transennâ protexi. De vallandâ externâ fenestrâ cogitaveram; sed arboreum meum opus imitari, in saxo nimis difficile videbatur. Plures portarum formas considero, mox rejicio. Puteum potiùs volo sub fenestrâ fodere, quem ipse scalis transeam, dein scalas intus ad me retraham. 93. Navales scalae meri erant gradūs lignei, firmiter constricti funibus, qui pondus hominis tutò sustentabant. In navis lătĕre septem ampliùs dependebant pedes. Lătĕra nunc his adjungo lignea, tantummodo ut rigōrem, non ut robur addam; nam funium robur sufficiebat; sed quia flexiles erant, id hic erat incommodum. Scalae sic refectae octo pedum habebant longitudinem. 94. Deinde ligones recognosco cunctos, et marras bifurcas trifidasque, si quid horum possit cuniculariae hastae vicem gerere; sŏlum enim calcarium robusto egebat ferramento. Talia inveni instrumenta, quorum ope puteum, brevem sanē, defōdi sub ipsâ fenestrâ, duo tantùm pedes altum, sed quatuor ampliùs a rupe exstantem. Vecte ferreo, quanquam non acuto, graviora saxa amolitus sum, postquam initia penetrandi factu sunt. Tum hôc puteo adeò protectus videbar, ut ne a pardo quidem foret metuendum. 95. Illud enim me confirmabat, quòd feles ferae quae non ⸤naribus confisae⸥ venantur, nunquam possent conjectare, quid in meo cubiculo dormiret. Ego verō interdum serpentes quoque formidabam: sed nunquam ne unum quidem anguem, magnum parvumve, meâ in insulâ vidi; quae, velut Hibernia, sancti Patricii benedictione videbatur frui. Stelliones erant in cavernis, quos fovebam, quia muscas insectasque comedunt: et sanē facilè mansuescebant. 96. Si ligonibus res non cessisset, fodinam paratus eram nitrato pulvere displodere. Praetermisi narrare, me, postquam dolium pulveris nitrati ⸤aquâ marinâ corrupti⸥ deportavi, intus crustam invenisse duram, intra quam pulvis siccus erat et planē incolumis. Crustam malleo comminutam reservavi, et pro experimento, vel lusûs causâ, aliquoties in pyrotechnicam adhibueram, diffisus posse in aliquam utilitatem converti. Postea credebam rudera haec nitrata ad fodinas displodendas esse accommodata: igitur asservavi, si fortè usus vĕniret. 97. Pulvere nitrato eram profecto assuetissimus, de quâ re libet ampliùs explicare lectori. Etenim dum degebam in Braziliâ, maximo studio ⸤missilis plumbi dirigendi peritiam⸥ colebam. Nec sanē unquam hujus exercitationis fueram alienus; sed neque patriam circa urbem, neque super mari opportunitates eam excolendi reppereram. Attamen in Braziliâ, rure aperto, ingentibus silvis, ubi prodigiosa insectarum vis ⸤mirificam avium quŏque copiam⸥ in aeternum praestat, si quis sub sole potest esse agilis, ad aves venandas ipso agro attrahitur. Primò habebam ignipultam quandam a domino meo Maurusio dereptam; mox meliores quaesivi, imprimis ex Lusitaniâ. Postea Helvetici cujusdam viri, qui Romae mercenariorum militum praefectus fuerat, ignipultas duas vel optimas fortè potui ĕmĕre, unam duorum tuborum; quas quidem hujus filius, post patris mortem illatenùs evagatus, inter alias res vendidit. Equidem ad tela illa probanda in scopum aliquando collineabam: sed quia valdē incertus erat a longinquo jactus, plures ac minores uno in tubo conferciebam glandes, quae, per aera dispersae, latius ferirent. Furcâ item _bitubam_ illam sustentabam, propter certiorem ictum. Et quoniam grandiores illic abundabant alites, ut vulturius, ut ferus olor, ut grues atque ardeae nostris diversae,--nec deest struthio quidam--hos quoque pilulis olorinis petebam, jaculandique omnino peritissimus evasi. Proh caecitatem hominum! quippe nesciebam quantum in solitariâ insulâ haec mihi ars esset profutura. 98. Simul ac cubiculum satis firmaveram, volui illùc commigrare, cunctis cum animalibus meis. Haedus paululum clauda erat, id quod non dolebam: tanto minus erat me effugitura. At verò tres jam mihi erant haedi, de quo narrandum erit. Ceterùm falcato gladio ⸤quidquid idoneum videbatur herbarum aut frondium⸥ demetebam et convehebam ad cavernas: multum sanē ⸤sōli expositum siccatumque⸥ recondidi. Haedos omnes suo in stabulo composui. 99. De novis haedis incipit narratiuncula. Trahulâ jam meâ adjutus, cupidinem admiseram venandi iterùm, ne căni felibusque cărŏ deforet. Trahulam per clivos clementiores sursùm traxi super molli brevique herbâ, ignipultam in trahulâ habens. Canem non potui retinere, quin lepusculos venaretur: is prorsus evanuit. Ego ut primùm in scopulosum deveni iter, trahulam omitto, inter saxa serpo. Emergens capram conspicor cum haedis ad stagnum herboso in pratulo. Non me fugerunt, neque demonstrabant metum. Decerpo gramina, accedo propius et porrigo. Haedi accurrunt, libenterque rodunt. Ego cornua eorum resticulis cingo, et laqueis brachio meo adnecto. Iterum iterumque decerpo gramen, studeoque mansuefacere. Accurrit mater capra, grandis et robusta; haec quoque e manu meâ comedit. Poenitebat me, quòd voluissem tam cicurem animantem occīdere; nunc robustiore eam adnecto reste. Sed ut primùm vi se tractam sentit, violenter retorto capite manu se meâ abripit, et priusquam me possim recolligere, cum reste effŭgit. Exiguo temporis intervallo convertitur. Haedos mecum videt, et directo cursu ⸤summo cum furore⸥ me petit. Magnum equidem sensi esse periculum, nam et cornu incurrentis et ipse impetus lethalis esse poterat. Coactus me tuēri, demittor in dextrum genu, ne dëerrem, ignipultam constantissimē dirigens. Vix quindecim distabat pedes, atque ego ignem emitto. Quanquam capite et collo transverberata, plures gressūs illo impetu evecta est, titubansque ad dextram meam procubuit emortua. 100. Obstupescebam, incertus quid facerem. Mox capram libuit omittere, haedos attinere: nec longa erat ad praesepe via, per ardua descendenti. Gramina etiam atque etiam decerpsi recondidique in sacculum; et siquando male sequerentur haedi, gramen ante ora ostentans, alliciebam. Hoc modo incolumes deduxi, gaudens praesertim quòd mas et femina erant. Paxillis celeriter prope claudam haedum advenas depango, suggero gramina; tum festino, matrem reportaturus. Regressus, trahulam coactus sum per asperiora loca, ut possem, subducere, dum mortuam assequor, quam aegrē in trahulam compono; dein satis laboriosē hanc cum ignipultâ per saxosa loca deduco, mox facilius super clivis herbosis. Illam, ut priorem, demergere in pelvi sive piscinâ volebam, sed spurcam credidi: quare nil melius noveram, quàm ut in praesens ramis frondosis corpus operirem: etenim ligo et pala non erant in promtu. 101. Jam de ferarum audentiâ reputans, intelligo homines hâc in insulâ esse ignotos. Id multùm me solatur; nam quantumvis solitudinem detrectabam, barbaros saevosque homines formidabam longē amplius. Porrò si lepores avesque, aequè ac capri, hominis metu vacant, si nunc haec animalia facile mansuefiant, stultē absterreri opinor. Itaque magis magisque pulveri nitrato parcendum decerno, et, quidquid ferarum posset, mansuefaciendum. 102. Etiam congerebam pabulum. Multas deportabam siliquas zeâ plenas, et dioscoreas aliasque radices; item cepe, bulbos, condimenta. Caprae secundae carnem partim siccaveram fumo, partim sale condiveram, nec jam de cibo eram sollicitus. Duas vias e cavernis ad summam rupem ligone ac vecte tutiùs jam munio; unam, quâ primo illo māne, prospectâ scaphâ, per praecipitia atque algas degressus sum; alteram ex portu praeter navale meum. In difficiliore loco ⸤stipites duo firmiter defossos⸥ fune connecto, quô audacius securiùsque descendam; tum gradibus incisis, opus perficio. 103. In reportandâ caprâ, trahulae me quodammodo poenitebat. In arenis quidem bene currebat, item per saxa lēvia gramine vestita; sed in feraci humo super spissis variisque herbis, inter admistos frutices, trahere quàm portare difficilius fore sentio: ad dioscoreas, ad zeam, ad citros aliosque fructus convehendos peras sacculosque meosque humeros anteponi oportere trahulae, nisi meliorem potero munire viam: id quod me male habet. Igitur universam viciniam explorare cupio.--Dixi me ab excelso quodam colle prospectasse. Hôc colle inferior alter, qui cavernas meas ferè ex adverso despiciebat, littoris aspectum superiori ademerat. Quum, ascensâ rupe, in inferiori colle asto (quem _Speculam_ meam nominavi) admirans gaudensque propiorem littoris oram contemplor. Ad dextram, id est, ad occidentem, fluminis video ostium, deinde portum meum, tum in fronte promontorium modicum.[G] Contra autem ad sinistram, id est, ad orientem, inter humiles rupes ac mare, acclivis planities arboribus procērīs mirē luxuriabat, palmis praesertim. Suprà, pone rupes, palus quaedam seu lacus angustus extenditur: rursus super hôc novus atque excelsior rupium ac saxorum ordo, unde pluvias credo in paludem colligi. In orâ paludis viridissimas adverto herbas, plurimasque aves aquatiles. 104. Sed ego ad interiora me converto. Ab excelsiore illo colle arbores quasdam in cavo loco videram, non multas illas quidem. Jam explorans perspicio omnia praeter summas arbores abscondita mihi tunc fuisse, interjecto quodam inferiore grumo. Clivus ille montis quasi pelvi erat ingente excavatus, in quam multum aquarum ex scopulosâ illâ regione confluit. Hae, graminibus sustentatae, perpetuum sufficiebant rivum, qui in flumen, non longē a praesepi meo, decurrebat. Inde fuerat mihi primus ille dulcis aquae haustus. Hâc in pelvi (nam proprium hujus formae nomen nescio:--convallis non erat) consistebant arbores plurimae, Europaearum aspectum praeferentes. Amplius postea perscrutatus, repperi has non esse nostratium ad instar, tamen fructui lignoque utiles. Hunc locum appello _Saltum_ meum. 105. Hinc poteram ligna devehere, sive ad fabriles usūs sive ignis gratiâ, multo faciliùs quàm a fluminis convalle. Quippe grandis ramus vel ipse arboris truncus, tractus seu humi devolutus, ad rupem erat facile descensurus. Sic postea saepius rem gessi. Minora ligna, quae igni debebant inservire, ex summâ rupe praecipitabam. Sed propter graviora, quae diffringi nolebam, robustam delegi arborem, ipsum ad marginem, unde magis praeceps erat rupes. Cursui tum devolventis ligni, fune circa hujus stipitem contorto, moderor ac tempero, donec ad fundum pervenit. Sed haec post aliquot menses. 106. Quo meliùs intelligat lector mearum rerum statum, de situ insulae et varietate tempestatum quaedam sunt dicenda. Insulae latitudinem (quod Geographi appellant) satis compertam habeo: poteram sanē in stellâ Polari observandâ errare, sed non multum: gradūs, credo, habebat duodecim (12°) ab aequinoctiali circulo, Septentriones versus. De longitudine nihil pro certo confirmare ausim: arbitror tamen atque autumo eandem esse atque insulae quam Portum Opulentum (_Porto Rico_) appellant Hispani. Nostris vero in chartis nihil omnino hic denotabatur: porro quaenam sit meae insulae longitudo geographica, minimē nunc rēfert. Propter tempestatum notitiam satis est tenēre, bis in anno solem super verticem insurgere, ultimo fere Aprilis die, sextoque fere Sextilis. Intra hos continuatur aestas, quae tamen imbribus satis violentis dividitur. Imber quotidianus ac modicus fere ad finem Junii mensis cadit, sed ipso in fine est sanē immodicus. Post hoc siccitas et calor subsequitur. Maximos autem calores in tertiâ fere parte hujus aestatis pono; vel, si ad amussim denotandum est, triginta sex dies ab Idibus Quintilibus perdurat aestuosum tempus. Hos intra dies rarior est pluvia. Quiescit ventus triduum vel quatriduum; tum vespertinus turbo sanē violentus, attamen gratissimus, aëra recreat. Hic rerum ordo fervoribus moderatur, longo mense amplius. Tandem summa aestas disturbatur et quasi convellitur horrendis et pervicacissimis turbinibus, seriori in parte Sextilis. Hinc procellosum illud mare, quod nostram abripuit navem. In Februario item mense debent expectari procellae; sed neque harum tempus praefiniri potest neque violentiâ compares sunt aestivis. In tempestate procellosâ abundant fulgura, post quae frigus ossa penetrat. Sed haec frigora si excipias, jucundissima est aëris temperies. Pluvia ut plurimùm cadit tenuis ac dulcissima tres vel quatuor horas unoquoque māne per plures anni menses. Nisi per tonitrua, veste ad defendendum frigus non opus est, sed contra solem vestiendus es. Attamen post nimium fulgur Caurus ventus plures per dies mirum frigus incutit, sed semper citra gelu. Nec calores conqueror. Lusitanum vel Anglum hominem equidem credo, si neque tēmētum imbibat et carne parcissimē vescatur, (id ipsum apud Mauros didici,) totum per annum posse laborare salubriter, modò per maximos fervores prudentiam adhibeat. In hieme certē (id est, dum sol a meridie stat) si nimium exuaris vestimentorum onus, ipsis in Angliâ Anglis ad laborem par eris. Spirante Cauro post fulgura, lacernâ, ac spissâ quidem, carere neutiquam potui: ignem aliquoties fovebam, sed rarò. 107. Ego autem quodam die quum pluvia maturē destiterat, cymbam ingredior remigoque non sine timore circum illud promontorium quod caeruleam terminat rupem. Plurimas palmas video, quas credidi ejus esse pretiosissimi generis, quod vulgo Nux Cocus appellatur. Multae aliae arbores fruticesque mihi ignoti illic stabant, sed ipse littoris acervus Portum meum referebat. Tantùm omnia hic ampliora atque uberiora. De _algâ_ saepius memoravi. Aliud nomen non succurrit; etenim nostratibus viris res ipsa ignota est. Hic denoto, algas illas, ut plurimùm, non marinas fuisse, sed maritimas, ultra summum aestûs terminum. Hi reptantes erant frutices, diversi generis; hibiscos, acanthos, conjecturâ dixerim. Sanē erant pulcerrimi, puris distincti foliorum ac florum coloribus. 108. Deambulo in littore, cocos admiror: multum cogito ac vescor spe. Subitò memini remos vel optimos e coci trunco fieri, scaphamque meam remis carēre. Sĕcurim mecum habui. Unam e minimis cocis stătim exscindo atque obtrunco. Caput hujus in cymbam congero, ipsam destino fune trahendam. Sed quum volo redire, aestûs recessus me impedit: nam circa promontorium, ubi fuerat mare, nunc saxa longiùs excurrebant, quae metuo circumire, ne in profluentem aliquam marinam implicer. Tandem super saxis ingrediens, flexuosum reperio iter aquae, in quo cymba natare possit. Hanc traho, saxis ipse insiliens. Postea truncum illum super humeris asporto per eandem viam; mox, cymbam ingressus, me atque mea omnia domum laetus reporto. CAPUT (V.) QUINTUM. 109. Pluvia quoties caderet, intus me abdidi, et in excolendâ domo satis habui operis. _Armamentarium_ meum praesertim cum exultatione cordis aspiciebam. Arma igniaria cuncta, rite emundata, perfricata oleo, hamis ad muros suspendi. Mensam fabrilem suo in loco constitui; juxta hanc, repositorium fabrile: in angulo, ferramenta agrestia. Quotidie suum quidque in locum severissimē repono, experientiâ doctus sic facillimē quidque inveniri, ubi festinato opus est. 110. Porro in _penariâ_ ac _culinâ_ multa ordinavi. Scalas quas ad cubiculum intrandum adhibebam, compagi cuidam ligneæ per hamos annulosque sic annexui, ut, super his astans, carnem suprà ⸤procul felibus suspensam⸥ possem attingere; possem quoque disjungere scalas, quoties vellem. Quando memet objurgo propter nimiam carnis cupidinem, respondeo, me ipsis felibus consulere, ne suum ipsae cibatum deperdant. In penariam cellam dolia item atque arcas plures collocavi: alias quidem in fructuario meo. Ceterùm pro culinâ sumseram ejusmodi cavernam, cujus in angulo erat quasi focus naturalis. Rimam quandam vidi, per quam fumus exire poterat: hanc ferreo vecte amplio. Porrò foramen majus effodio suprà, ne fumus per culinam vagaretur. Exibat autem in alteram minorem cavernam, quam pro _fumario_ destinabam. Hîc carnem suspendo, siquam induratam velim. Tum fumus, hôc modo diffusus, minus erat me proditurus: nam velut nebula in rupe poterat videri. In _lignario_ autem meo, quidquid ligni ex nave deportaveram, et quidquid materiem ignis habebat, illud omne reponebam. Vela quoque huc deposui, sed parùm contentus loco. 111. De corpore curando quædam si narrem, ignoscet lector. Quae sequuntur, plures ad menses, immo annos, pertinent. Dixi me sub aquâ marinâ, post tertium in insulâ diem, vestes immundas lapillis oppressisse. Posteā reputabam,--si vel saponem haberem, operæ non fore pretium has nostro more in splendorem recolĕre. Spurcitiem vestimentorum non e colore consistere, atra essent an candida, sed e cutis excremento, quod quidem salsâ maris aquâ optimē amoveretur: mănibus autem ac sapone fricatas, deteri vestes. Quapropter has ipsas, solĕ siccatas, iterum postea induebar. Deinde etiam simpliciorem excogitavi viam.--Postquam expertus sum, vespertina natatio quantum reficeret corpus, decerno, sub solis ocasum unoquoque vespere, ipsâ in tunicâ, cum feminalibus linteis ac tibialibus[H] (id est, tegumentis crurum gossipinis) denatare in portu meo. Egressus aquâ, exuor vestimenta, contorqueo manibus, suspendo, alia induor. Illa altera māne sicca invenio. Itaque recente semper vestitu pernoctor. Sanē per summas pluvias aegerrimē siccabantur res: tali in tempestate madidas vestes in culinâ suspendebam. 112. Praetereā, cuti fricandae do operam, neque caesariem prorsùs negligo. Sciebam enim, inter barbaros, si quă sit gens sanitate, proceritate, decōre corpŏris insignis, hanc praesertim cuti curandae semper dēdi; sin autem me illuvieï permisero, in nullam non spurcitiem posse delabi. Equidem e navĕ meas habebam mappas atque mantilia cum sudariis. Mappae detergendae corpori nimium lēves erant; mox in caloribus has adhibui ad genas protegendas, Arabum Scenitarum more. Mantilia, ut quae villosa maximē, dum durabant, prae ceteris approbabam.--In capillorum supellectile nihil egomet habueram, praeter unum pectĭnem atque unam scōpulam setosam: sed totidem, quæ magistri navĭs erant, avexi, pluresque nautarum pectines. Nautis scōpulae nullae erant. Scōpulas equidem magni aestimabam; nam diffisus sum posse reparari. Barbae, ipsâ in navĕ, semper promittebantur; nec in meâ insulâ me radebam, quanquam haberem novaculas; sed forfĭce identidem tondebam leviter aut capillos aut barbam. 113. In tempestate procellosâ, praesertim post fulgura, propter frigus Cauri, quoties desisterem ab opere, lacernam induebar, nec spernebam ignis solatium. Sed tum maximē poteram laborare. Nova gramĭna aut radices aut viridem zeam, optimâ caule meliorem, aut ligna reportabam; porro utrumque tramĭtem quô in summam rupem evadebam, comparabam in melius. Quippe rubram super rupem sperabam fore ut trahŭla tandem subīret. Quodam die imber superveniens infulam capitis meam humore saturavit, et, tergo profusē madido, caurus ventus acerrimum mihi frigŏris sensum incussit. Domum cucurri magis quàm incessi, mutatisque vestimentis deliberabam. Serĭca mea umbella e navĕ in promptu erat; sed ubi manūs esse debērent līberae, hâc ūti non possem. Inter pluvias nimium sensi solĭs fervorem, nec infulâ potui carēre. Hîc omnia narrabo quae excogitavi, quanquam plures per menses. 114. Caprarum pelles servaveram. Sanē molles erant et delicatae. Harum lacinias duas commodâ magnitudine abscĭdi, quae pro cucullo forent. Junxi suprà, a fronte usque ad occĭput; inde per cervīces defluere permisi. Ipsâ in dorsi spinâ duplices cadebant, contra pluvias solemve umbraculum. Caput atque adeò infulam comprehendebant arctē. Quoniam femineae quas habebam acūs tenues nimis erant fragilesque, idcirco sarcinarias adhibebam acūs cum tenuissimis funiculis: his satis bene consuebam. Sed depsĕre volo internam cutem, quod quidem artificium parum cognoveram. Ego autem cinchonam aquâ decoxi lento igne, ut aquae remaneret quàm minimum, quàm maxima autem foret ejus potentia. Mox infudi in ferreum artillatoris ferculum; superpono pellem, ut interior pars imbibat cinchonam. Post biduum, longulo ac lēvi lapide, quem pro magĭde[I] aestimabam, oleum pice imbutum imprĭmo atque infrico in pellem: jamque pro depstâ accipiebam. 115. Etiam summis in caloribus vix sufficiebat tunica,[J] nam contra insectas tibialibus[K] erat opus. Sed dorsi quoque tegumento carēre nequâquam conveniebat; id quod probē sciunt Lusitani. Atque erat mihi sagulum Lusitanum vel optimum, nisi quòd propter nigrum calorem radios sōlĭs imbiberet: quare aut albis testis marinis aut spinis fortasse hystriceis vellem sanē dorsum obtexĕre. Jam, quoties humeris quidpiam portandum erat saltem asperum ac grave, suffarcinamentum desiderabam, ne excoriarentur ossa. Intellexi spissâ tegete esse opus, quae humeros, si onus portarem, defenderet; porro solem pluviamve repelleret, nec imbiberet calorem. 116. Tale tegumentum demùm contexui, postquam juncos cannasque insulae paulô meliùs cognitos haberem; neque ullo vestimento superbivi magis. Contra calores superficiem tegetis madefaciebam; inde frigus gratissimum me recreabat. Item mappas ac lintea ⸤quantum possem⸥ reservans, roscidis foliis callide obvolutis amicior caput, unâque deligo fasciâ sive taeniâ. Quoties ex laboribus ac calore requiescerem in umbrâ, poteram, detractâ infulâ, crines madefacere: tum vero assumebam cingulum, ne in viscera admitterem frigus. Sic caput frigidulum erat, corpus tepidum. 117. Scapham autem, mense Decembri nondum finito, gestio instruere. Coci truncum, quem deportaveram, cortice exutâ, difficulter sanē secundum longitudinem dissecaveram serrâ, et in remōrum formam magis magisque caedebam. Etenim cymbae remi tanquam pro exemplare prostabant. Ad remigandam quidem scapham sex homines cum sex remis adhibebamus, quatuor ad minimum. Ego, unus homo, duo ingentes remos moliens, nihil possem contra fluctūs vel contra profluentem maris facere: attamen restagnante mari ac vento, unus prope debilis remex aliquantum usui foret. 118. Circa Kalendas Januarias serenissimâ in tempestate mālo veloque scapham instruxi. Ancoram ejus cum arcorali atque illâ arcâ, item tollenonis ferramenta, jamdudum ex arenis recuperaveram. In portu saepius exercebam tum vela, tum remos; hosque in melius figurabam. Quorsum haec, nesciebam equidem: enimvero nisi perquam leni aurâ non auderem exitum; sed in scaphâ videbar quasi novam quandam tenērĕ vim, necnon ipsam navigandi artem inani amore fovebam. Mox operae, quam priùs in scaphâ navaveram, diffisus, iterum carinam sarcivi. Ubicunque rimas metuo, argillam pice oblĭtum firmissimē infercio, donec omnia viderentur tutissima. 119. At marinas profluentes, si quae essent requiescente vento, volebam propter scaphae salutem cognoscere. Has ut explorarem, clementissimo sub vento, ulteriùs ⸤meridiem versus⸥ in cymbâ processi. Ecce autem, quando duo ampliùs millia eram a terrâ, jugum montis longē altius quàm excelsus ille collis a quô ter, quater prospexeram. Ab hôc monte terram opinabar sensim desidere usque ad hortos meos. Jam video, si insulam ac maria rectē prospectare vellem, montem illum esse conscendendum; idque meditor. Posteā recordor, me ipso a colle eundem vidisse montem, sed tantam esse ejus altitudinem tunc non suspicatum. 120. Quanquam neque mites vellem feras timore mei implere, neque prodigere nitratum pulverem, decerno tamen exercendam esse jaculandi artem, ne obliviscar, neve ipsa arma robigine corrumpantur. Versicolores quidem aves, quales fere inveniebam, vix me fugiebant; sed aquaticae quaedam volucres, nostris non valdē dissimiles, omni astutiâ ac metu evadebant me. Has credidi advĕnas esse, assuetasque hominibus: praecipuam earum sedem posteā conspicatus sum. Ego autem has pro cibo et propter teli exercitationem occīdo. Anătes erant, ansĕres, olōres, plumis formisque non omnino nostrarum ad instar, porrò plurum inter se generum. Has, ut plurimùm, plumbulis in orâ tantùm maritimâ petebam, ne teli fragor ceteras terreret feras: canis autem, sive in terram sive in aquam decĭderent, acerrimē eas reportabat. Si protinùs comedere non placeret, nec egērem quo canem pascerem, in fumario suspendebam. Quippe fumus et maturabat carnem et putredinem avertebat. Assae potiùs quàm aquâ coctae mihi placebant; sed carbonem, Anglorum more, altē exstruere nequivi. Supra ignem assāre necesse erat: quare alitem, membratim concisum, filīs ferreis, tanquam verubus, trajectum, vivas supra prunas amburebam. 121. Eodem fere tempŏre columbas quasdam facillimē nanciscor. Dum colle regredior obambulans, alarum stridorem audio: mox conversus volatum quasi columbarum agnosco. Hae aves in cavum saxi locum se recepēre, quem oculis facile notavi, credidique me posse illuc ascendere. Postquam cuncta conjectando emensus sum, virgam arboris ⸤abscissam pro signo⸥ terrae infigo: tum domum redeo meditans. Quantum possum celerrimē columbariam cellam, perlĕvem illam quidem, compango: hanc humero portans eundem locum repeto, post biduum. Virga illa eminens fit index; saxum ascendo, pluresque in cavis invenio nidos, quibus ova nondum inerant. Unum nidum in columbariam meam cellam transfero; mox advolavit columba, intravitque cellam nidum repetens. Id gaudeo, et relinquo cellam. Post plures dies reversus avem nido insidentem invenio: quam ipsâ cum cellâ motu clementissimo reporto domum; atque illa intrepida manebat. Conjux postea subsecutus est: ambobus, ut poteram, quotidie dabam cibatum. Postea turriculam confeci columbariam, columnae innixam, securitatis ergo: nec pullos volebam mactare, sed in spem amplioris prolis reservabam. 122. Cibi quidem satis superque mihi erant, si modò convehere possem. Sed quô magis ruminor, laborem deportandorum fructuum horreo magis. Hoedos in praesepe reduxeram, ne graminibus quoque congerendis defatigarer; tamen ⸤illâ in convalle depressâ⸥ oneribus gravabar, neque trahulam poteram adhibere, propter novarum herbarum luxuriem. De tractoriis jumentis paene desperavi, videbarque in servitutem laboriosissimam devotus; sin requiem capto, protinus mens fiebat miserior. 123. Accedebat quod calceamentis deficiebar. Nautæ super nave aut nudis pedibus aut tenuissimis soleïs agebant. Calĭgas ego et magister navis habebamus, sed ego magnitudine pedum superabam. Porrò saepiùs ex necessitate mare ingredienti, corium caligarum se contraxerat. Ego autem post tres laboriosos dies, pedibus aeger, nolebam exire. Omnium rerum me taedebat. Nova luna jam intraverat. Assim ego quadratam coepi incīdere, inscriptionem quasi sepulcri designans. Talĭs erat: +--------------------------------+ | REBILIUS CRUSO, | | | | _Anglorum civis_, | | _Maurorum captivus_, | | _Braziliensis colonus_, | | _Hîc naufrăgus solitarius_, | | _Hominum miserrimus_, | | _Quintum jam mensem enecor_. | +--------------------------------+ Illud iteravi ter quaterque, _hominum miserrimus_. At subitò vocem quandam sensi, non auribus, sed corde: “Tu-ne omnium miserrimus? Tu, qui summâ pace fruĕris, in pulcerrimâ uberrimâque insulâ, sano validoque corpore! At ne te Deus Mauris iterum praedam projiciat vel morbo feriat!” 124. Cohorrui. Tum reputabam: “Anne hoc illud est, quòd vates sacri summâ in solitudine afflatum Dei quaerebant? Numne igitur me quŏque intrat ille afflatus?” Mirē profectò agitabar. Dein memet increpui: “O fatue Rebili, sanae non es mentis. Imaginariâ sapientiâ verâque deliratione capiēris, si divinam credes te audire vocem.” Protenùs velut demortuus hominibus, vivus necessariē coram Creatore meo, mirâ quâdam ac novâ audentiâ illum compellabam, et quasi votum concipio. “O Supreme! quisquis es (inquam), nimius tu es mihi: pavesco fanaticam dementiam. Sed dulcem redde hominum aspectum; tum prudentiùs te cognovero, pleniùs venerabor.” Post haec tranquillior fiebam: sed periculosa esse sensi intervalla industriæ, nisi oblectatione aliquâ solarer. Quare pictam avem psittacum, si possim, capĕre ac mansuefacĕre decerno, si forte mecum colloquatur. De macaco[L] cogitaveram; sed timui has bestias, ne maligno forent ingenio: sanē aliorum generum alii sunt mores: itaque hoc consilium deposui. 125. Mox lepŏres quoque volŏ capĕre. Quippe saepius captaveram, neque ars mea processerat. Lepŏres illi (seu rectiùs cuniculi: ita credo: sed quia cărŏ leporem potius referebat, idcirco ex primâ illâ nocte lepŏres semper appellaveram;) attamen gallinarum domesticarum more se gerebant. Quàm proxime sinebant me adire, tangere non sinebant; sed in cava terrae prorumpentes, inde me intuebantur. Laqueos instruxeram plures, sed frustrà: jam piscando experiendum esse arbitror. Super nave flagra aliquot robusta erant, quae (nam fatendum est) ad flagellandos nigritas comportabamus, si ratio tulisset. Horum tria offenderam, avexique propter lororum usūs. Nunc unius in fine hamum piscatorium grandiorem affigo. 126. Virgam quoque praeparo tanquam piscatoriam, sed breviorem, resticulâ instructam: huic fasciculum tenerarum herbarum adnecto. Tres sacculos super humero portans cum virgâ flagroque, lepŏrum adeo locos. Sinistrâ fasciculum jactans, ad ludum allicio. Pòst paulò lepus incipit, ut felium catuli, persequi fasciculi cursum ac gramina ejus subinde rodere. Flagrum ego dextrâ tenens, opportunitatem rei gerendae opperior, subitoque projecto hamo, super caudâ leporem opprimo. Confestim arreptum attineo, sacculoque immersum. Tantos ille ciet strepitūs, ut ceteri accurrant mirabundi; dumque obstupescunt, alterum verbere hami assequor. Animadverto marem esse ac feminam; quare satis habeo, laetusque deveho praedam. Sub rupe ubi cava loca abundabant, credo non male habitaturos; postea ad mansuefaciendos operam adhibui. 126* De calceamentis pauca sunt explicanda. Quoniam labascebant omnium caligarum coria, sensi validiore esse opus tegumento pedum: idque juncis ac lentâ quâdam cortice plicatis concinnavi. E juncis, quos ⸤diversi generis plurimos⸥ in sole siccaveram, cos deligo qui lenti simul et relucentes viderentur: nam quidquid reluceret, id caunarum more pluvias optime rejecturum credidi. Ex his plicavi marsupium, cujus forma erat pedis instar a convexo ad calcem praecisi. Dein e corticibus, quas maceraveram, lora plicavi, lata minŭs duo digitos. Veterum caligarum fundum vel soleam sub marsupio illo positum, dum pes meus inerat, loris illis circumligavi, nodavique super talo. Rudis sane hic calceus erat, attamen aliquatenus certe pedem protexit vulneribus. Non absurdum erit hîc dicere, me ipsâ in Braziliâ contra insectas saepe Persicos gestâsse socculos, e tapēte factos. Per hos non possunt culices mordere, sed spinae sentesque facile penetrant. CAPUT (VI.) SEXTUM. 127. Circa Idus Januarias ad montem explorandum accingor. Lacernam capio cibumque, si forte pernoctari opus sit. Mollissimos induor calceos: _prospeculum_ adnecto balteo. Adsumo canem. Sed ante exortum solem educo haedos, et (quod morĭs mei erat) commodo in loco paxillis destino. Tum ex convalle dextrorsùm surgens juxta aquam desilientem pergo, saltum versūs meum. Sed ascendo jugum, quò latius prospectem, saltumque subtùs in laevâ facio. Modica erat acclivitas, sed continua. Sub soleâ mihi breve erat gramen,--molle, frigidulum, non impediens. Quô magis insurgebam, largior erat aura ac plena vigōris. Facile lībereque incedebam. Dextrà, caprorum video scopulos ac pascua; sed ad sinistram magno flexu redeo, dein convallem fluminis nōtam attineo suprà, moxque hortos meos. Hos simul ac praeteriveram, sinistrorsum leni deflexu contendebam, incepique ipsum montem oblique ascendere. Jamque intellexi, longe faciliùs hôc cursu ⸤quamvis longo⸥ hortos adiri; nam propter auras montanas, siccius sŏlum, breviores herbas, non modò non defessus, immò recreatus sum itinere. Ubi aquula quaedam a monte desilit, cănĭs incipit lambĕre. Sic monitus, cibis communicatis, vescor biboque. 128. Ut primùm monte de summo prospexi, praegestiens cuncta admiror. Valde praeceps erat mons occidentem ac Septentriones versùs, id est, ad mare. Ipsa aetheris claritas extentusque Oceanus pulcerrima erant. At ego propiùs circumspecto alterum in lătus, unde clementissime surgebat tanta altitudo, illam vallem lustraturus in quâ supernè horti erant mei. Penitùs despicere nequivi, sed per oppositos clivos cursum ejus usque ad mare indago. Aestus tunc quàm maxime recesserat; laetus tamen animadverto rivum se in mare effundentem, duosque ⸤quasi hujus tributarios⸥ de diversis ripis rivulos, quorum utervis scapham meam possit excipere. Per prospeculum dispiciens, facilè vidi palmas astare praegrandes ⸤ostium rivi versùs⸥ et paene ad oram maris. Postquam illàc satiavi oculos, conversus in aliam terrae regionem aspecto. Vasta hîc subjecta est silva usque ad ultimum insulae littus. Declivitas modica erat, nec continua: quindecim millia silvae ad minimum haec aestimabam. Ne prospeculi quidem ope ultimarum poteram arborum naturam cognoscere, ceterùm proximae ultimaeque valde erant dissimiles. Ad Aquilones Juga Caprina (sic enim nominabam) scenam concludebant, sed mare supereminebat. 129. Haec dum commeditor, prospectoque circumcircà, repente terram e longinquo videor videre meridiem versus. Dispicio, anne sit nebula. Etiam atque etiam contemplor: demùm agnosco latissime porrectam terram, valde humilem, sed terram tamen. Primò me spe illud ac gaudio affecit. Continentem Americae meridianam esse pronuncio: mox fateor, nihil id ad me. Etenim talis regio solitudo est vastior, foedior, immanior longe quàm haec est insula. Fac abesse barbaros homines pantherasque; at illic si forem, aut in latissimâ atque inhumanâ arenâ projicerer, aut (quod credo potiùs) in aggeribus silvosis maximi alicujus fluvii, inter paludes immensas atque insaluberrimos vapōres. Sane haec insula prae continente illâ tanquam Paradīsus est. 130. Retorqueo oculos meum versùs regnum, contentus, laetiorque; tum directâ incipio viâ descendere, donec totu mihi vallis patet. Mox hortos meos considerans, frutices observo grossulariis[M] non dissimiles, quibus propiores clivi distincti sunt. Hos versus dirigo gradum. Magis magisque uvidum invenio hoc lătus jugi, velut spongiam; id quod rivum perennem promittit, herbis pluvialem aquam multos per menses sustentantibus. Frutices autem illi in sicciore stabant orâ, quanquam propè ad humida. Vites recognosco, et uvas credo posse suâ in tempestate hinc deferri. Porrò cruda māla citrea colligo plura limonasque ad delicias bibendi. 131. Regredior paullatim descendens, donec ad juncturam vallium pertingo. At ipso in laevo vallis lătĕre quasi viam naturalem cespite obductam conspicor, quae declivitate perquàm modicâ ⸤saltum versus meum⸥ ducit. Per hanc libet degredi. Nusquam minùs decem pedes lāta erat. Suprà ad laevam, infra ad dextram, clivus satis arduus erat, herbis multorum generum abundans, sed in fundo arboribus consitus densissimis. Agnovi protinùs, facillime posse in trahulâ meâ ex hortis hâc viâ fructūs ad rupes super cavernis devehi; nam cespes erat brevis, durissimo in sŏlo atque (ut arbitrabar) calcario; jamque uno in conspectu propè tria millia viae hujus patebant. Deambulans alacer, saltum tandem meum in laevâ praetereo, mox desilientem illum rivulum assequor, videoque non posse trahulam sine ponte hàc transire. Sed talem pontem non magni esse operĭs judico. 132. Praeclarum sane videbatur hujus diei iter. Laetus, atque idcirco liberalior, tritico atque hordeo Europaeo columbas largiter pasco. Has fruges ⸤in sacculis condĭtas⸥ e nave asportaveram, sed parvi aestimabam; nunc columbis largior. Neque unquam sane has aves neglexi, sed inter famulos reputans, plus minusve cibi impertiebam. 133. In universum aestimanti, tres partes ⸤naturâ diversas⸥ insula exhibebat,--fructiferam, sterilem, silvestrem. Sterilia ac sicca Caprinum opinor Jugum collesque vel grumos inde porrectos usque ad portum meum: ultra Jugum quidnam fuerit, nondum videram. Spatio longe minimo fortasse erat fructifera; sed ubi tantae silvae, ibi fruges aliquando esse possent. 134. Equidem postquam sensi quanto cum labore radices esculentas e convalle humeris portem, placuit cymbâ devehere, si cum aestu maris flumen ascendere possem. Quodam die hos propter usūs solito maturiùs illâtenus ascenderam, ubi quaedam humo nascentia colligerem; tum, nĭsĭ contra aestum me defatigare vellem, duas fere horas erat considendum. Quare cymbâ transgressus flumen, regionem ex Occidente oppositam exploro. Ostium versùs fluminis valde praeceps erat ripa, sed ubi aestus maris desinit, leniorem habebat clivum. Collis calcarius esse videbatur, alteri illi super cavernis meis simillimus. 135. Simul ac culmen attigi, mare versùs omnia esse praecipitia intelligo. In brevibus herbis prostratus, caput ultra marginem rupis protendo, ejusque radices subtùs video undis etiamnum lavari. Ulterius ad Septentriones surgebat mons insulae ille altissimus, quam exploraveram. Celeriter ea vidi quae maximi erant, redeoque properus. 136. Vix attingo cymbam, atque tres conspicor psittacos in ramis considentes. Flagrum arripio (id erat in cymbâ), item illico virgam decīdo. Concitatiore flagri verbere psittacum assequor, hamoque deprehendo. Rostrum ejus metuens, sarmento oculos meos protegebam. Ille autem subito dolore territus, prorsùs exuit fortitudinem, neque valde reluctabatur. Itaque sarmento, quod in laevâ tenebam, caput ejus opprimo, mox pede inculco sarmentum, expeditoque cultello unam plumam circumcido. Ne longus sim, funiculo attentum deveho domum, asperiore capturâ nihil gravius perpessum. Fune pede deligo, perticâ ad insidendum datâ. Facilius id videbatur, quàm caveam e cancellis facere. 137. Ego autem captivis leporibus consulens, dolium quoddam e perfractis transennâ instruxeram: hic in cavo rupis degebant. Fimus caprinus, quem e stabulo egererem, in sicciore humo appositus, locos praeparabat in quibus cespites herbasque leporibus dilectas defoderem. Lepŏres summâ curâ pasco ac mansuefacio. 138. Sed in narratione meâ paullum nunc regredi opus est. Ut me oblectarem, saepius lĭbrum sumebam; aliàs mathematicum illum, qui teneram curam primi mei atque optimi patroni revocabat; aliàs geographicum. Hinc quodam die de Indis edisco, quàm prudenter feros elephantos mansuefaciant. Equidem de capris meis ad trahulam jungendis cogitaveram, sed nondum grandes erant: harum autem opperiri ætatem, longum videbatur. Jam, his perlectis, credidi, posse caprum ferum pariter ac ferum elephantum ad quamlibet aptari disciplinam, cujus quidem ⸤ipsius natura⸥ foret capax: cuncta in eo verti, ut feram in manu tenēres. 139. Re ponderatâ, demum egressus sum, certus depugnandi. Duas succingor pistolas, quibus me in extremis protegam; sed restibus laqueisque sum fretus. Laqueis duobus tribulos ferreos, si recte rem nomino, validissime annexueram. Tribuli autem tali erant naturâ, ut, hominis pede oppressi, trina spicula in sŏlo defigerent. In reticulâ herbas comportabam eas quas maxime deligebant capri. Canem domi constringo, atque sic armatus sedes peto caprinas. Plures ibi video capras atque hoedos; mox caprum quendam grandem ac robustum contemplor, (vix minor erat quàm bonus asinus) qui viribus confisus seorsim agebat. Hunc adeo, herbas suavissimas porrigens. 140. Ille autem neque territus neque iratus, accedit roditque libenter. Herbas in humum projicio, dumque pascitur, laqueos cum tribulis super cornibus impono. Tribulum unum pede pressum humi infigo; dein, antequam sentiat, inculco alterum quoque, et sub pede attineo. Protinùs gnarus se illigatum, in posterioribus cruribus se erigit, sursùm capite nītens: ego autem tertio laqueo pedes ejus primores involvo. In eo erat ut alterum extraheret tribulum, quando arcte constrictis primoribus pedibus, quos in aëre habebat, ego asperrime trudens dejicio eum in lătus. Consido in armum, inculcans cornu. Ille autem sic depresso capite pedibusque correptis, onus violentissime detrectabat, sed nequibat excutere. Ego non invitus sino eum se defatigare calcitrantem, subulamque[N] grandem ac lorum expedio. 141. Summâ in tranquillitate labrum ejus superius perfodio, atque insero lorum, quod annuli instar concinno, pluries nodatum. Tribulis novo in loco defixis, ampliùs paulo libertatis pedibus ejus permitto, ut amplius se defatiget frustrà connītendo. Tandem defessus, sudore perfusus, requiescit. Herbis in reticulam recollectis, surgo; convello tribulos, appendoque cervici ejus; tum labro traho leniter. Is, dolore gemens, erexit se, invitusque sequebatur, pedibus etiamnum constrictis, sed non adducte. 142. Sic quinquaginta forsitan passūs eum deduxi. Tum subitò reluctabatur; sed dolore labri percĭtus, cornu me feriebat: id verò facile caveo, loro subtrahens; simul, iterum adducto laqueo, praepedio crura. Sane ille totus contremiscere, praeteritorum memor et posthàc me sequitur obedientissime: quod simul atque animadverto, porrigo herbas ante nares. Nolebat rodere, sed odorem libens captabat; jamque facile eum in saltum meum deduco. Ibi arbori firmiter alligatum fame paro expugnare. Porro id nullius erat laboris; etenim postquam haedos juxtà affixeram, mixtâ crudelitate et clementiâ mox plenissime est domitus. 143. Explorato, posse feram sic subigi, post aliquot dies capram pariter aggressus, hanc quoque vel faciliùs deduxi. Duo haedi grandes ac paene adultae matrem ad praesepe volentes secutae sunt; tum nova veteri admista caterva citò maerere destitit. Itaque grex meus jam caprum habebat ac capram, item tres haedos duasque juvencas capras. Ego verò cunctos incipio trahulâ consuefacere. Difficile sane est res gestas ordine stāto narrare. Quippe perpetuo variabantur labores mei, neque unquam uno quasi nisu ullum opus perfeci, sed particulatim operabar, seu tempestate coeli motus, seu phantasiâ, vel subitò aliquid recordans; et siquid parùm bene valere crederem, reficiebam in melius. De piscatione meâ mox sum dicturus. Sic, inter labores multos et otii paulum, praeteriêre menses. 144. Circa Kalendas Apriles, ut credo, imber matutinus (de quô memoravi) largior et almior cecidit. Mirum inde vigorem nacta sunt omnia quae gignit humus, miramque ego ipse voluptatem percepi. Exspatiandum decerno. Ad speculam meam (de quâ antè memoravi) enisus, progredior ut littus ad Orientem ampliùs cognoscerem. Duo millia fortasse passus processeram, quum viam quandam _Lunatam_ video (si sic licet appellare), quae flexu continuo, acclivitate modicâ, ab orâ maris palmarum feraci ad culmen hujusce regionis ducebat. Jam praeter oram maritimam duo numerabam promontoria duosque sinūs: nunc _Tertium_ hunc appello sĭnum. 145. Ceteris in rebus primò nihil nŏvi exhibebatur, nisi quòd arenae extendebantur latissimae. Pluribus has rebus distinctas videbam. Expedito prospeculo, marinas dispicio testas,--immò testudines,--diversissimas magnitudine. Id quidem gaudeo. Porro hôc in sinu palmae ita dominabantur, ut vix quidquam aliud inter arbores desuper viderim. Paludes autem longiores in rupibus continuabantur suprà palmas illas. Ut explorem cuncta propius, palude quâdam non facilè circuitâ, descendo ad oram maris. Tria palmarum genera agnosco, flecto sensim ad sinistram, demùm Lunatâ illâ viâ domum redeo. 146. Postea mecum excutiens, cur in portu meo cacti optimē crescerent, palmarum nihil esset; colligo, quia paludes apud me super rupibus non sint, idcircò neque cocos neque alias palmas nasci. 147. Jam de grege quotidiana me incessit cura, ignarum quid sanitati necessarium foret, et quantus ac qualis hujus aestatis calor. Multa feci, mox infecta reddidi; quae narrare non opus est. In saltu meo novum praesepe meditabar. Sed haedos non effugituros credo, retentis capro caprâque; igitur solvo. Cănis autem tunc mecum erat, ipsum ad saltum. Is, simul ut haedi excurrere in prata coeperunt, novâ libertate gestientes, ipse ludi fit particeps: quippe collusorem diu non habuerat. Tum mihi aspectus sanē erat jucundissimus. 148. Caper, immò capra, ut credo, brevi in curriculo plerosque canes venaticos superat, sed căni perdurat velocitas. Ipsae se haedi tam pernīces ostendebant, ut non sine magnâ contentione cănis eas praeverterit. Neque volebant effugere; nam iterùm iterùmque redibant. Ego vero omnium hilaritate exhilaratus, increpo memet, quòd cicures animantes tam innocenti voluptate privaverim. 149. Capros hos dictito; attamen nequaquam erant nostratium caprorum ad normam. Antilopas equinos vel ὄρυγας fortasse quis illos appellaverit. Cervix horum carnosa et arcuata, armus amplus planusque, equum generosum referebat. Pellis brevissimo delicatissimoque villo sive lanugine, colore mustelino, vestiebatur; neque seta inerat neque pīlus, praeterquàm in jubâ atque in măris barbâ. Juba fere tota in ipso sedit armo. Lacertosiores erant quàm damae fulvae; fero potiùs cervo comparaverim. Cetera erant rotunda, bene compacta; crura autem gracilia, ex osse densissimo. Os frontis valdē robustum credidi. Cornua non recurva, sed propiora taurinis; id quod arcuatae cervici credebam aptius. Caprae cornua divergebant aliquantum. 150. Antehàc cunctos in trahulâ exercueram, sed sine pondere: pondus nudo dorso saepius imponebam: nunc capro capraeque quotidianum laborem adjudico, si rectē possim apparare. Retinacula funalia trahulae adaptaveram, sed collare tractorium longē erat difficilius. Quidquid compegeram, rudius esse sensi: id enim erat agendum, ut ne pulmonem onus opprimeret. Vidi tamen armos cervicemque equinis esse tam comparia, ut si male res cessisset, artifex culpandus foret, non animal. Nihilominus toties male rem gessi, ut destiterim ampliùs hàc in viâ conari. Funes demùm meos circum frontem, cornibus sustentatos, composui; id quod si non optimē, at satis bene confecit rem. 151. Ligna quae superne ad rupis marginem convexi, ⸤ut plurimùm⸥ devolvo, trahulâ suprà relictâ. Fere quotidie post finitum imbrem haedos cum cane submitto in clivis lusuros. Valdē mihi placebat, quòd cănis circumcurrere et circumscribere eas, pastoricii cănis more, magis indiès discebat. Ego autem, si longiusculē abesse viderentur, jubebam: “iret, reduceret:” quod quidem ille, quasi probē intelligens, confestim faciebat. Porro grex ipse canem diligere videbatur. Jam sperabam non necesse fore ut has vincirem, quae ferae libertatis non recordarentur. 152. Aliud quoque mox excogitavi. Ex virgulâ quâdam, puerorum nostrorum more, cavatâ ac terebratâ, fistulam confeci. Hâc clarē canebam quoties gregem eram pasturus: immò, si in viâ inter trahendum capro forem vescendi facturus copiam, fistulâ anteà sedulo sonabam; neque unquam eos frustrabar, sed post illum cantum, aut cibatum illis aut potum fidelissimē afferebam. Inde factum est, ut sono fistulae libentissimē accurrerent. 153. De cibo meo restat aliquid narrandum. Panem nauticum ac farinam e nave eô magis consumebam, quia verebar ne mucescerent. Video autem, si Summi Numinis decreto hic diutius mihi sit degendum, domesticis opus esse copiis. Quidquid herbarum, aromatĭs, fructuumve condiat cibos, si nec ponderosum sit et conservari queat, id fateor a longinquo non male importari: sed quidquid sit quô vescar praesertim, hoc omne sub meâ esse manu oportere credo. Igitur agellum vel angulum potius in portu dioscoreis destinaveram, si humum idoneam afferre possem. Siccatae carnis paullulum restabat, neque id jucundum. Lepŏrem, praeter primum illud a căne, non gustaveram; sed pisces facile capio,--id quod explicandum est. 154. Primò lineâ hamis instructâ piscabar, sed hujus valdē taedebat me. Postea pone cymbam parvum verriculum trahebam, quod identidem scrutabar, pluresque hôc modo pisces capiebam. Mox alia succurrit ratio,--ut ostium portūs verriculis trajicerem; idque feci, quamvis difficile erat valida ferramenta in scopulos illos (_Postes_ quos dixi) infigere. Clavos spicatos e ferro optimo postquàm satis acui, malleo artillatoris sic impegi, ut angustas rimas inter saxa exsculperem: huc adegi ferramenta, quibus retia innīterentur. 155. Aestus alluebat pisces, quorum aliquot saltem nunquam non relinquebantur in verriculis. Interdum magna vis capiebatur; tunc maritimae aves per retia irruentes meque et praedam meam vexabant. Quoniam ⸤corticibus sublata⸥ natarent verricula, pisces attinebantur sub aquâ, quae profunda erat in ostio. Itaque hoc meum aestimo esse _vivarium_, unde pisces, quoties velim, non magno labore capio. Magnum mihi laborem attulerant verricula; sed animum meum, de cibatu cănis feliumque anxium, solabantur. 156. Profecto quando de meis laboribus mecum reputo, illa mihi interdum subit animum contemplatio, anne, si optimus parens, ut erat tenerrimus, sic sagax fuisset meaeque intelligens indolis, posset forsan me domi apud se tenēre, contentum atque beatum. Nae, si probē me nosset, non in Anglicarum legum studia,--semper arida, jejuna, saepissimē praepostera,--incumbere me voluisset; sed impigrum ac strenuum aliquod opus, ubi oculus manusque viget, tali commendasset filio. Poteram autem patriae littora vel agrum latiùs pervagari, parentibus non derelictis. Etenim memini, quando eram in Braziliâ, quamdiu nova erat opera, mirâ me vehementiâ eam semper persecutum esse. Nempe ut fortis equus ire vult, sed quorsum aut quare, nescit; sic impetu quodam ad agendum instigabar, nullo satis certo actionis fine proposito: itaque, rem quampiam assecutus, simul fastidiebam. Nec ulla profundior causa in funestam illam et sceleratam navigationem me propulit, ex quâ in exilium tristissimum et laboriosissimum sum detrusus. CAPUT (VII.) SEPTIMUM. 157. De capiendis piscibus memoravi: de coquinandis addo pauca. Octo decemve pisces, vel pauciores si grandes erant, rapido igne leviter elixabam, tum pinnas,--id est, tota latera,--capita, caudas, felibus meis reservabam. Magnâ spinâ extractâ, ceteram carnem aut super cratibulâ leviter torrebam, aut cum fabis vel grano admiscebam pro cănis cibatu. Equidem in verriculo saepius marina animalia inveniebam, qualia nemo pisces nominaverit: porro piscium genus valdē carnosum, quod magni aestimabam, squatinis nostris simillimum. Illud addo: si vellem, poteram facillimē grallatorias aves quae inter cautes aut ipso in portu piscabantur, igne dejectas capere: sed carnem piscosam fore credidi, pulveris nitrati dispendio male emptam. 158. Farinâ autem elixâ cum piscibus vescebar primò; mox Arabum more assas placentas faciebam. Nempe, combustis super ferreâ laminâ vel plano saxo lignis, prunas submovebam; placentas udas in calidâ superficie positas sub patellâ ferreâ obtegebam: huic iterùm superingerebam prunas. Placentae subtèr, velut in furno, coquebantur: sed fermentare placentas nesciebam. 159. De his hactenus. Ceterum de pulcritudine rerum quae domicilium meum cingebant, non eram incuriosus. In floribus aut foliis si quid excelleret, pluries reportavi aut radicem aut sarmentum, quod defoderem in cavernarum viciniâ. Summâ in aestate coci nucem, quae suâ ex arbore deciderat, reportavi mecum, plenē maturam credens; mox ipso in portu meo serendam decrevi. Etenim sic commentabar mecum: “si properē in Angliam avehar, nunquam me poenitebit hanc sevisse arborem, plurium fortasse parentem, aliorum hominum domicilium ornaturam: sin hâc in insulâ detinear ultra biennium, gaudebo arbusculam videns surgentem.” Sedulo delegi locum serendi, congessique humum uberrimam; statuo irrigandam esse diligentissimē. 160. Post diem sanē laboriosum, dum sub astris vescor et bibo, antequam me in aquarum lavacrum committam, miror quamnam ob rem me tantopere fatīgem. “Anne, O fatue Rebili, nihil tibi esse operis putas? Times-ne, ne facilè nimis vivens, socordiâ opprimaris?” Tum respondeo: (etenim moris mei erat, multa clarē loqui. Nĭsĭ hoc fecissem, patriae linguae forem oblītus: immò ipsum mentis acumen hebetatum foret. Sed prope omnia mea difficiliora consilia, plenâ oratione pronunciando, definiebam magis et consummabam.) Itaque respondeo: “Cibus, vestis, domicilium, vitam asservant hominis; sed pulcritudo beatam facit vitam. Ad portum meum adornandum, in honorem ejus et pulcritudinem, cocum nucem ceterasque res consevi.” Extemplo etiam clarius, “Oh fatue Rebili! (inquam) hominum neutiquam miserrimus es tu, qui adornando domicilio das operam.” 161. Aliam rem, absurdum forsitan, non absurdum erit lectori communicare. Quarto die postquàm cocum insevi, longiùs durante pluviâ, tempus computabam, invenioque natali matris die me illam sevisse nucem. Mox memini, quàm incertum sit, vivat-ne mater an mortua sit. Mirē tangebar et tenerâ perfundebar memoriâ. Tum quia plures noveram vel audiveram, qui praesagium mortis alicujus se habuisse crederent, hoc mihi ipsi matris mortem ominari videbatur. Etenim jam fassus sum, me, simul ac opere cessarem, moestum saepius evasisse fractumque animo. 162. Quando me ineptiarum incuso, respondeo, “fortasse non esse ineptum.” Nam si restituat me Deus in patriam, tum aut gaudebo vivam inveniens matrem, aut rectissimē praecepero debitam moestitiam. Sin nunquam restituar, sed solitarius peream, minùs sum inhumanus, minùs ab omnibus necessitudinibus abruptus, quando caritate praeteritorum emollior. Melius autumo, propter ficta humanarum rerum flere, quàm rebus humanis omnino non tangi, et pro me solo vivere. 163. Quamobrem ubi nona venit dies, decerno in honorem matris novemdialem praebere coenam. Hospites autem, quos solos potui invitare, erant psittacus, cănis, grex, lepŏres, feles, columbi. His optimam, quantum possim, paro coenam. Ceteros facilè satio, sed duas capellarum experior avidissimas. Magnitudine indies crescebant. Omnes, cibo succulento pastos, sperabam majores pinguioresque quàm fera animalia fore, si semper largiter praeberem. Etenim velocitatem in capris minimē cupiebam. Pondus corporis trahulae conveniebat vel lac promittebat uberius; itaque largâ manu pascebam libens. In pabulo autem erat gramen merum, frondes item herbae plures delicatae, quas in matris honorem suggesseram. Has cunctas comedunt, concupiscuntque etiam. Imber destiterat commodē: censeo igitur finiendam in saltu novemdialem coenam. 164. Quàm celerrime annulo lori caprum apparo, ejusque caudae capram adjungo: ceteros solvo. Falcatum gladium in balteum insero, caprumque ducens notum ascendo tramitem. Illi sequuntur. Cănis in fronte excurrit, psittacus humero meo insederat, suo more garriens incontinenter. Feles ⸤mirabundae emigrationem⸥ ejulant, tanquam ploratrices (opinabar) ad sepulcrum, mox nolebant progredi: cum leporibus domi remanebant. Magnam veli laciniam cum funiculis in dorsum capri conjeceram; sic saltum attinemus. Haedi alternis pascuntur, ludunt. Sed ego gladio falcato herbas frondesque molles, quae sub quotidianâ pluviâ luxuriabant, largiter succīdo,--alias laciniâ veli obvolvo, alias mero fune colligo,--super dorso jumentorum apponens. Opportunum erat, quòd tunc haec pabula deportavi, nam postea propter pluvias paulo difficilior fuit convectio. Ceterùm animantium hilaritas et mea ipsius excitatio moestitiam mihi dispulit. 165. Sub longiore pluviâ multùm ego cum psittaco loquebar; quod quidem ab initio feceram. Sed postquàm consuetus est nuces atque alios cibos e manu meâ capere, gaudebatque meo adventu, propere discebat loqui, et valde me risu alloquioque solabatur. Etenim, ut plurimùm, docebam eum sic pronunciare: “O fatue Rebili!” sic enim memet appellare solebam. Atqui ille vocabulum “fatue” aut non potuit dicere aut non voluit, meum autem nomen libentissime ac plenissime proferebat. 166. Aliquando audiebam, O debili Rebili; vel, O febili Rebili; alias, O hebili Rebili; quae quidem sic interpretabar, ut essent, O dēbilis, O flēbilis, O habilis! dubitabamque subridens, numne habilis magis an debilis essem. Sed longe saepius meum nomen ipsum iterabat, et quasi variabat amatorie. O Rebili Rebili, inquiebat; tùm accelerans semper sonorum cursum, O Rebi bili, Rebi rebi, Rebi relili, Rebi libili, O!--Et quum ego tristi cum misericordiâ vocabulum O! pronunciarem, ille me imitans primò tragicâ severitate dicebat O! sed in fine tanquàm cavillans deridensque illud O! joculariter efferebat, donec in cachinnos solvor.--Neque vincīre eum opus erat; itaque ligamina detraxi. 167. Omnium uvidissimus, ut opinor, Junius erat mensis, nunquam tamen quinque vel sex horas exsuperabant pluviae. Quodam die post imbrem splendida fuit coeli serenitas cum aurâ mollissimâ. Interrogavi memet, quidnam facere oporteret. Stătim respondi,--“Nunc, si vir es, Rebili! testudinem marinam reportabis.” Hoc namque saepe cupiveram, conatus eram nunquam; sed hâc in ⸤claritate sōlis⸥ post pluviam, testudines credebam summâ in aquâ suspensum iri. 168. Cymbâ expeditâ progressus sum. Lāto lenique motu fluctuabat aequor maris, molle, rugosum, et quasi oleo perfusum. Fervorem solis aura marina discutiebat: itaque pergo. Tertium illum attingo sĭnum; mox video testudines plurimas, summis in aquis apricantes, fortasse dormitantes. Cautissime circumspicio, et modicâ delĕgo[O] magnitudine unam, cujus caput erat aversum. 169. Lenissimo motu allabor, omnesque caveo strepitūs; dein pedes testudinis posteriores transversis mănibus arripiens, dum ad proram genibus innitor, uno molimine ac jactu praedam mediâ in cymbâ teneo supinam. Morsus testudinis horrendus est: hunc si cavebis, cetera erunt in facili: in dorsum autem conjecta, jacet immobilis. Confestim redeo, tam citô successu laetus. Postmodò haec praeda majoris mihi erat quàm putaveram. 170. Indies mox foedior ingruebat tempestas. Tandem inter nimbos nigerrimos prodibant fulgura tremenda, quae frigus maximum incutiebant: grandinis procellae sequebantur. Tonitrua per plures horas erant paene continua. Mare vehementer furebat; aestus ipsas ad rupes pertigit. Quando pluvia paulisper destitit, exeo prospecturus: ecce autem carina navis nostrae decem mensibus post naufragium, ipsis in arenis intra cautes projecta. 171. Extra cautes mare montosum erat; intra tam perfractum, ut nulla posset esse cymbae utilitas: sed valde brevem esse intelligo aquam. Tantâ sum cupiditate incensus, ut caligis ac braccis exutis, mare ingressus navis fragmina scanserim. Summae sane partis non multum restabat: quid remaneret in alveo, volo inquirere. Facile video et multa inesse et nihil posse me id temporis amoliri: itaque postquam satis exploravi, redeo domum, per aquas praeter rupes necessariò vadens. 172. Sed algebam, crepitabantque dentes mei. Muto vestimenta: frico cutem: sed algeo tamen. Ignem accendo, neque inde multum acquiro caloris. Sensim invēni, penitùs in viscera descendisse frigus, et morbo me pertentari. Projectus in cubili, quidquid ibi erat vestimentorum circumvolvor. Nequicquam. Ignarus quid facere oporteat, pavesco ne vesper ingruat, tenebris obtegar, inops auxilii consiliique. Tandem algoribus meis nimius fervor succedebat, valde profecto violentus. 173. Interdum Maurorum formulam adhibens, in pectore aspiravi: “O Deus! a te prodivi, ad te redeam!” Quid foret, esse solitarium, tum demùm cognoveram. Jacēre, stare, sĕdēre, cuncta dolebant; flagrabat caput. Corporis dolores angor mentis exsuperabat. Tenebras, omnium rerum maxime, metuebam. Surgo, pede titubante incedo, aquam potulentam et citrea māla quaerens. Os interius plane siccum erat; lingua si buccas, si palatum tangeret, ibi adhaerebat. Quare mālum citreum in tenuissimas quasi assulas concīdi, quarum unam linguae apposui: alias in poculo compressi, deinde aquâ commiscui. Hoc medicamentum sorbillabam, interdum bibebam. Credidi fervori viscerum id fore utile. Alteram mox atque alteram super linguam compono assulam citricam, siccitatis levamentum. Jam nox adveniebat, recordorque animalia non esse pasta. Feles vehementer ejulabant. Neque potui eas abigere, neque, dum fervor capitis instat, sufficiunt mihi vires ad ministrandum. 174. Tandem in sudorem solvor: post horas dolentissimas mens se aliquantum recuperat. Spisso obvolutus pallio, cibatum praebeo felibus, leporibus, capris, căni, quanquam debilis toto corpore. Jam certum habeo, qualis sit febris hujus natura; felicemque me judico, quod lux in tantum duraverit. Mente levatus, plurimisque vestibus opertus, somnum capto; sed quando dormīto paulisper, morbida me terrent insomnia, pravâ religione plena. Sane pluribus horis ante lucem ipse sudor cessat; tum, quamvis defessus, laboriosè cutem perfrico, et quidquid e vestimentis maxime sit villosum, libens amplector: ligna in culinâ accendo. De remedio morbi tum meditor. Dixi me cinchonam e valle apportasse, atque in usum corii adhibuisse. Bonam hinc esse medicinam noveram; nunc verò contra amaritudinem ejus firmans mentem, aquâ commixtam lībĕre poto. Nec dubito quin me sagaciter curaverim; nam febris non rediit. Mānĕ autem e cubili surgens, cogito quid postea faciendum. 175. Imprimis statuo: si possim, noctem insequentem non sine lumine me acturum. Aut candelas aut lucernam aliquam judico necessariam. Nihil facilius videbatur, quàm Maurorum ritu rem conficere, si aut oleum aut sebum haberem. Sed quicquid fuit, id omne credidi consumtum esse, aut in cibatu canis aut in scaphâ resarciendâ, sive in retinaculis jumentorum vel in serrâ. Tum testudinis reminiscor: hujus adipem volo adhibere. Item carnem ejus, ut novum quiddam, pro cibo stătim concupisco. De mactandâ, fateor, haesitabam; nam tale feceram nihil. Caput testudinis si amputabitur, tamen (aiunt) post viginti quatuor horas mordebit tenacissime. Quid ergo occīdet eam? Ego verò opinor, amputato capite, nihil doloris sensurum corpus. Igitur ipso in dolio, ubi in aquâ marinâ servabatur, amputo caput: hoc caute forcipe abjicio: cetera concīdo et plurima intus ova invenio. Horum quatuor protinus torreo, vescorque cum placentâ. Maximam vim adipis excipio. Partem hujus (eam fere quae solidior erat) pro placentis assandis vel pro sartagine reservavi: longe plurimam pro oleo sumsi. Tum de linamentis cogito. 176. Feliciter accĭdit, quòd huic rei non opus est viribus: linamenta contorquere, puellarum potest esse opera. Veterum funium quidquid esset corruptum, pro stuppâ reposueram. Inde duabus horis linamenta confeci, quot triginta noctibus facilè sufficerent. In ferreâ patellâ depono adipem ac linamentum sic circumtortum, ut finis hujus super labro patellae minimum tantùm dependat. Ipsum linamentum liquidâ adipe saturatum accendo, experiorque rem bene procedere. Equidem si dormirem, nemine linamentum subinde extrahente, pòst paulò extinctum foret: attamen id parum rēferre censeo; nam per igniaria possem accendere, ut primùm evigilarem. Postea juvat me invenisse, talem febrem posse subigi. 177. Post triduum finitae sunt pluviae, et sol processit clarissimus. Ego quoque prodeo, tepore gaudens. Inviso littus. Video doliis stratum, cadis, arcis perfractis, lignis omnis formae et ferramentis. Paene in sicco erat ipse navis alveus, cum ancorâ atque ancorali. Cuncta jam pro meis destino, sed volo relaxari paulisper; etenim minùs firmum me sensi: igitur ab his redeo in portum. 178. Feles video, utramque cum catulis recèns natis. Tum me subit: “Ah! illud erat, quare adeò ejulavere; non tanquam funeris ploratrices, sed ut expostularent catulorum alimenta.” Bonis matribus collaudatis, praetereo. Jamque recordor, feram felem primo illo die esse a me visam; de quo postea aliquoties dubitaveram. Agnosco, aut in saltu aut in silvâ magnâ tales inveniri bestias. 179. Gregem deambulans assequor. Haedos omnes grandescere ac pinguescere notaveram; jamque video juniores capellas spem prolis dare. Inviso lepŏres: en autem, lepus femina lepusculos ediderat. Non ridere non poteram: immò cachinnavi. Sic autem interpretatus sum: Teneram progeniem male nasci ante finitas pluvias: quare sic esse a Naturâ comparatum, ut quàm proxime posteà nascerentur. 180. Lectori denunciandum est, inde ab illâ febre pictatis me conscium novae factum. Re non prorsùs nova erat; nam inde ab ipso naufragio quasi fermentatio mentis coepta est. Tum primùm didici, quanti esset humana caritas, quàm jucundus ipse aspectus hominis. Mox ergā ipsa animalia emolliebar, quorum caritatem pluris quàm utilitates aestimabam. Deinde intellexi, quàm ingens esset inter generosissimum brutorum atque infimum hominem discrimen: etenim quemvis e servis meis Brazilicis loco cănis optimi vehementissime amplexus forem. 181. Jam poenitebat me de parentibus: neminem praeter memet culpabam. Ergā hos reverentia, ergā omnes impetŭs quidam amoris ac desiderii me exercebat: itaque, ut opinor, ad rectam religionem eram maturus. Etenim dixit nescio quis: “Qui inferiora bene amat, hic superiorem bene venerabitur.” Attamen ante hanc febrem ipse Deus ignotus quīdam ac nimius videbatur mihi; quem quĭdem diligere, praeter naturam esse censebam. Nec his de rebus singillatim juvat explicare. Quippe neque ego ab aliis neque ceteri a me eam religionem ediscent, quae pectŏris est, non merae mentis. 182. Sed ipsâ in febre, quando tranquille Deo me commisi, intellexi primùm, quàm non longinquus esset Deus; immò, ipso illo in loco adesse illum, si uspiam alibi. Exinde profundior de religione me invadebat cogitatio; neque cogitatio solùm, sed cordis quīdam motus, qui me tunc primùm ad sacram lectionem instigabat. 183. E quatuor meis libris, unum dixi esse precum Lusitanarum secundum formas Papales. Idcirco spreveram. Nunc autem legens, plures invenio versiculos e Judaïcis et Cristianis lĭbris, qui cunctorum sunt, non Papistarum modò. Duo me praesertim commovebant. “Quem diligit Dominus Deus, hunc castigat, per virgarum disciplinam erudiens filios.” Item. “Quare homo, qui vescitur aurâ, de poenis delictorum conqueratur? nae, prodest in juventâ sustinere jugum.” 184. Tali lectione affectum, preces ét verae et vehementes sancto me gaudio tum primùm pertentarunt. Porrò hinc repperi, unde solitariae vitae derivarem solatia. Inquietissimus sane interdum eram, pertaesus solitudinis et suspirans ad alloquium; attamen tria tandem plene didici:--constantius ea quae animo, quàm ea quae oculo percipiuntur, permănere:--Deum non minùs mihi esse praesentem, quòd abessent homines:--denique, Ut ex hôc taedio me potuit eripere, sic in eodem posse illum ⸤purgato mihi animo⸥ pleniorem dare liberationem.--Sed haec pedetentim et plures per menses. Quippe vera religio vita est, non disceptatio ingeniosa, nec nisi multâ pectŏris exercitatione ipsarumque rerum experientiâ percipitur. CAPUT (VIII.) OCTAVUM. 185. De grege erat quod me male habebat. Capri maximi quanquam labrum perfoderam, tamen expertus sum aliquando ferociter eum cornibus petere; idque periculosum esse sensi, quando ad trahulam eum vellem ligare. Re perpensâ, ne mihi aliquando sit infestus, cornuum ejus maximam partem serrâ amputo. Relinquo tantum, quantum helciis sustentandis sit opus. Exinde gnarus deminutarum virium, tranquillior factus est. 186. Ne posthàc obliviscar, hîc libet narrare, quidnam cornibus ejus fecerim. Solidiora erant, quàm caprarum quae asservaveram: jam arcum terebrandi gratiâ conficere statuo. Saxum quoties vellem perforare, nihil e meâ supellectile placebat. Erat mihi terebra,[P] erat caestrum[Q] fabrile, utrumque tenue nimis; non nisi ligno vel cornui terebrando idoneum. Ad saxum terebrandum clavis spicatis utebar multo cum labore; nunc arcum ritu Maurorum libet adhibere. 187. Imprimis e velorum funiumque trochleolis unam delēgi bonam, perfecto orbe, cujus in medio quadratum erat foramen. Ferreolum item delĕgo; (multa in littore talia tunc jacebant) quae illud foramen tantùm[R] non intret. Hujus unum finem igne mollitum valde tundo, ut sit et solidior et paene acutus: alterum finem in teretius concinno. Mox limâ hîc atque hîc detritam, in foramen trochleolae impingo. Acutiorem finem molâ quoque exacuo: sic ipsam terebram perfeci. 188. Arcus restat. Anquisito robore solido, unum fragmentum circumcīdo serrâ; dein duo foramina paulò obliqua terebro, quorum in utrumque inferciatur cornu infimum. Spatium inter haec relinquo, velut manubrium, quod firmiter possim prehendere: duobus laminis ferreis ac fune robusto confirmo juncturam: Cacumina cornuum laxo nervo connectuntur: hic est arcus. 189. Nervus, trochleolae convolutus transversusque, fit tensus: tum arcus, citrò ultròque tractus, terebram rotat. Porrò in angustâ assi foramen facio, quod alter terebrae finis facile intret. Assim hunc in dextrâ tenens, dirigo terebram, dum sinistrâ arcu operor. Simplici hôc apparatu saxa dehinc longe facilius terebro. 190. Vereor ne taedio sim lectori, si plurima quae elaboravi accuratè explicem. Nova atque ampla materies e ferro lignoque, quam cum reliquiis navis nostrae nactus eram, novâ me implet ambitione: item auctus grex vim novam trahendi offert. Idcirco, plurima convehenda destinans, majorem volo construere traham, tam latam, ut aequâ fronte jumenta trahant tria, meque ipsum, quoties velim, habenas retinentem, vehant. Quidquid ligno ferrove conficiendum erat, confeci; sed corium dëerat. 191. Pelles si haberem, nec depsendi eram peritus, nec libens propter pelles capros occīderem. Tantum animal, tam plenum sanguine, mactare, avehere, concīdere, nauseam mihi movebat. Sed e fruticibus maritimis unum repperi, cujus folia funiculis comparaverim. Haec in sole siccata, mox oleo tincta, leviter contorsi, tum ex connexis robustiores struxi funes. Inde materiem habebam, e quâ habenas, retinacula, etiam helcia atque alias res jumentis utiles conficio. His si non optime instruebar, meis tamen usibus fuēre idonei. 193. Vix opus est dicere quàm curiosè omnia ferramenta ex littore collegerim; nihil equidem sprevi e lignis, doliis, arcis, fracta an solida essent. Majora quaedam ligna, multo molimine sursùm tracta ipsis in caloribus, pro ponte destino, per quem traha mea aquulam e saltu tramëet. Cratibus superjactis et fiscorum frustis, cum tabulis et humo, viam tandem consolidavi. 194. Alteram quoque viam sub rupibus credo necessariam, ne aestu maris interrumpatur trahae commeatus. _Torno_ meo (id est, novâ terebrâ) saxa cavo, nitrato pulvere discutienda; et ⸤minùs laboriosè quàm expectaveram⸥ objices amoveo viae. Profecto hanc viam faciliùs confeci, quàm ponticulum illum, qui quidem non magno poterat esse usui, donec tramitem super rubrâ rupe feceram trahae pervium. Omnium meorum operum hoc vires meas unice exhausit, praesertim quia aurae tum maxime stagnabant. Sed protinus magna habui adjumenta frugibus vel fructibus deportandis, sive ab hortis meis sive a convalle. 195. Quinto die ante Kalendas Sextiles, caprae duae partum ediderunt, unaquaeque binam progeniem. Primò lac mihimet avebam, conorque mulgēre. Huic rei inhabilis fui, reputansque declino mulgendi labores, ne ego potiùs pecori quàm pecus mihi inserviat; nam si mulgendi negligens forem, id pecori foret crudele, mox lactis cohiberet profluvium. Tum in delicatiores cibos lac adhibere, longe nimii temporis erat et curae. Spero me cocis nucibus cito abundaturum, atque harum lac semper fore in promtu. His autem de nucibus sunt quaedam explicanda, quae praetermiseram. 196. Nolueram barbarorum more proceras arbores scandere; id quod ét laboriosum fore et periculosissimum credidi. Novas scalas hanc ad rem, duobus anteà mensibus, et propriam falculam commentatus sum. Et quidem pro falculâ, ⸤perticae longae in fine⸥ loculum incīdo, ubi inhaereat ansa cultri coquinaris: tum ⸤funiculo cerâ oblĭto⸥ (nam massam quandam cerae habebam) ansam illam perticamque circumvolutam firmiter constrinxi. Atqui modica firmitudo poterat sufficere; nam acuto cultro leviter amputantur nuces.--Pro scalis ipso in cocorum sinu par idoneum arbŏrum succīdo, triginta fere pedes longarum, postquam capita detraxi. Utramque dedolatam ⸤quantùm possim sine detrimento roboris⸥ extenuo, ut quàm levissimae sint scalae. Sane erant cavae, (medullâ quâdam plenae,) idcirco robustiores, quàm si ejusdem fuissent ponderis et longitudinis, sed solidae. Gradus scalarum addo, e lignis atque e fune, ut in cubicularibus meis: sed tres in summo funes valde laxos relinquo, ut scalae applicatae quasi amplectantur arborem, nec possint delabi. Tali instrumento adjutus, credidi posse me amplam nucum vim decerpere, quanquam plurimae coci ⸤longe proceriores⸥ macacis opulentam reservabant praedam. Haec, credo, in Maio mense finita sunt. 197. Equidem coeorum utilitates parùm intelligebam; sed plurimas esse gnarus, nihil rejeceram. Frondes pennasve (si ita licet dicere) parvae illius coci, quam pro remis succīdi, animadverti paene tegulorum[S] esse instar. Has funiculis ita consuëram, ut cuculli[T] vicem optime gesserint. Medullam cocorum arborum atque aliarum palmarum statuo explorandam: corticem omnem asservo. 198. Grex, (quem propter sanitatem maturiùs in saltum transduxi,) evulsis sŏlo pedicis, in vallem rediit. Cunctos invenio circa vetus praesepe, herbas ⸤uberrimas atque apprime succulentas⸥ summo cum gustatu rodentes. Pedicas detraxi, ipsas animantes reputans a Naturâ meliùs quàm a me edoceri, ubinam potissimùm degĕre oporteret. Quoniam cicŭres invenio sibiloque fistulae obedientes, id mihi sufficit. Succurrit animo, quantùm roboris amiserint vaccae nostrates domesticae, quàm saepe difficili partu torqueantur, per nostram importunam curationem. Vereor ne meum gregem immutem, si stulte ego me immisceam. 199. Seriùs, quum aurae stagnarent calorque ingrueret, non ad saltum perrexere, sed ad apertum ac summum collem; fortasse quia culĭces vel oestri urgebant. Multo mānĕ (credo) pascebantur, ante lucem; posteà auram captantes mirè apricabantur summo in colle, ibidem dormientes. 200. Ego quŏque in stagnante aurâ pertaesus cavernarum, postquam aliquot noctes iterum inter ramos arbŏris dormiveram, melius fore credo, si gregem sequar. Quare multâ ac difficili machinatione tres assĕres longissimos summo in colle sic erexi, ut de colligatis capitibus lectus pensilis sustineretur. Ego per funem ascendo, qui desuper fluitans quasi in annulos nodatur, in quos ingredior. Ut primùm lectulum attingerem, funem illum ad me recipiebam. Talis erat nŏvi cubilis forma. 201. Haec inter opera, ex novo quodam junco contexui dorsualem illam, de quâ dixi, tegetem; item foliis roscidis tum primum caput meum sub infulâ condo. Etenim nimius erat fervor solis; quanquam calor non adeo suffocabat quantùm metueram. Illâ in regione ipsius aestatis nox longiuscula est, flabatque identidem siccâ in tempestate vespertinus turbo venti, qui aëra refrigerabat; necnon quâvis in nocte aura quaedam montana superioribus in locis sentiebatur. 202. Maris temperiem sensim augescere credebam; ego autem magis magisque lavacris captabam frigus. Si caput ac dorsum a sole defendas, alio tegmine vix opus est, nisi propter culices; ego verò, tenuissime amictus, posse videbar multum laboris vel summâ in aestate perferre. 203. Finito quod maxime urgeret, paro humum optimam ab ostio fluminis ad portum transvehere, in qua dioscoreae serantur. Locum delegi, quem possem ex rivulo ⸤quoties vellem⸥ irrigare. Hunc ad usum ligna aliquot sic cavavi, ut compluvii[U] instar essent. Robustissimas meas tabulas ad traham curatiùs constrinxi, ut humus ingesta ne efflueret. Duobus jumentis biduum conveho humum: traha sub rupibus in plano currit: cava loca impleo; quidquid fimi uspiam rejectum est, comporto, opperiorque tempus dioscoreīs ipsis plautandis. 204. Multum fruebar lectulo pensili. Sub astris jucundum erat frigus, aliquando tamen nimium. Nox decem horas durabat, ac sine crepusculo. Tot horas dormire non possum, frigesco interdum sub nudo aethere. Gregem comperio pasci tres vel quatuor horas ante solem, dormire post meridiem: credo me, iterum animalia imitantem, sequi Naturam ducem. Ante solem exortum iis rebus operor, quibus lux est minùs necessaria: inter has vescendi operam numero atque incedendi sive ad cavernas sive ad vallem. Sed unusquisque dies suum habuit colorem suumque opus. 205. Jam credo advenisse tempus fructûs colligendi. Uvas in hortis invenio multis in locis jam maturas. Aliquot gustatis, magnam vim decerptam resticulis suspendo, ut sole arescant. Multos per dies hûc commeans idem facio, pluresque fructūs trahâ reporto. 206. Tum _ricinum_ invenio fruticem, e quâ oleum illud quod “castoreum” vulgo appellant, conficitur. Multo cum gaudio _maniocam_ invenio, ex quâ conficitur _cassava_ panis. Hanc in Braziliâ noveram: inde etiam excoquitur _Tapioca_ Anglorum. Porro _banana_ vel _musa_ his in locis nascebatur, infra autem nanas quasdam palmas dactyliferas esse comperio. 207. Alio die optimum repperi in _mangâ_ arbore terebinthum, credidique me hinc satis habere posse, tum stuppae, tum terebinthi aut rēsīnae. Plures fructus colligo vix exorto sole, postquam ante lucem ad hortos pedibus incessi. Si quando ⸤fabrilem propter operam⸥ validâ nervorum exercitatione opus sit, id aut ante solem perficio, aut sub stellis lunaeve luce, taedis aliquando adjutus. 208. Jam paulo audentior factus, canem habens comitem,--si usus veniret, sub arbore dormiebam horis meridianis. E sopore experrectus, apparo traham, jungo jumenta, ipse vehor in trahâ, hortos pomeridiano tempore inviso. Tum fructus ingero, jumentis ad pascendum solutis. Si nimis vagentur, cănis reducit. Demùm junctis iterum ad traham, descendo cum onere pretioso. Nova mox ingruit difficultas, quum non sufficerent arcae protegendis thesauris. 209. Tamen neutiquam satiata est mea cupiditas. Ad cocos nuces demetendas falculam illam mecum apportavi; scalas novas ipsis in hortis relinquebam. Dum autem infra incedo, _ananassas_ video multas, (_māla pīnea_ vulgo nos vocamus): nunquam ego anteà has animadverti. Jam intelligo et plurimas esse et maximas, paene ex arenis cum cactis nascentes. Unam illicò vindemiavi, nec abstinui quin grande frustum comederim. 210. Mox nucem cocorum ⸤ab humo sumtam⸥ perforando experior num sicca sit. Paulum lactis exsugo,--dulce, spissum, non copiosum. Plures harum colligo reservoque seorsim. Tum applicatis scalis, quicquid nucum videbatur maximum, id decerpo, duosque facio acervos. Propere domum redeo cum ananassâ illâ ac falculâ, et, paulum recreatus, in cymbâ regredi ad hortos volo. Attamen statum aestûs quum video, et promontoria quae essent superanda, id verò non ausus sum. 211. Tum subit cogitatio, quanto meliùs foret, si scaphâ possem reportare; tanta erat copia, tanta varietas fructuum oculos et mentem captantium. Bis trahâ hortos invisere uno in die facinus erat magnum: quantum trahâ possem reportare, quinquies id scapha portaret. Post auroram, credo, lenis aura favebit: maris ⸤plures per dies⸥ aequor fuerat undis expers. 212. Jam dactylos, bananas, cocos nuces, ananassas, uvas, ad libitum me habiturum spero: nimia me spes et nimia cupiditas festinavit. Crastino die ⸤leni aurae⸥ vela scaphae permisi; illa per vitream oceani superficiem clementissimo motu delabitur; mox ultra promontorium paulò velocius devehor. Demùm laetus ipsum attingo ostium, et detracto velo, remis ingredior rivum. 213. Multa avidis oculis lustravi: quae acervata erant, assumsi: plurima alia abripui. Sine morâ impono omnia scaphae, et reciprocum iter conor. Tum vero fortuna se vertit. Stagnante aurâ, velum inutile erat. Remis incumbo, sed tardiuscule moveor. Nervis contentis, defatigo memet, aestuosâ in horâ. Tellurem observans, dubito anne progrediar, maximâ meâ vi. Cohorreo, ne hâc in parte profluens sit maris, quae me in ignotas aquas rapiat. Uni homini certe nimia erat, nisi vento marique favente, hujus scaphae moderatio. Igitur deficior fortitudine, et reflecto scapham in palmetum, quò tandem pervenisse gaudeo, valde defessus. 214. Ego verò angor animi, quo pacto reduci possit scapha. Re amplius perpensâ, credo nunquam me ausurum eam mari committere iterùm. Tunc moestissime solitudinem meam conquĕrens, optabam ut iterùm puer ille Maurus, quôcum ex Mauritaniâ aufugi, socius mihi navalis foret. Sed protinus me conscientia objurgat, quòd propter servitutem ejus, fortasse necessariam, ego nummos acceperim: itaque ingemens, os in mănibus recondidi. 215. Exinde tanquam in somniis hilarem audivi vocem, Rebili bebile libi bili O! psittacus autem in humero meo considebat. Is quidem rostro ac capitis plumâ genas meas demulcebat, ac voces profundebat carissimas. Sane tangebar. Quia sine comite meo processeram, ille ad hortos ⸤me anquirens⸥ avolaverat. Volasse eum, minus accuratè dixi; quippe mancâ etiamnum pennâ, inter volatum atque obliquum saltum procedebat. 216. Tum repletâ fiscellâ, experior quantum possim humeris sufferre incedens. Modicum bananarum et dactylorum onus assumo: vescor quantum libet, bibo e rivulo, et, relictâ scaphâ, ascendo vallem. Pedibus jam siccis, (nam aquâ marinâ immersi erant) sub umbrâ citri per fervores maximos recondor, dormioque paullum; demùm notum per tramitem evado, moestusque assequor cavernas. 217. Ex quantâ calamitate quam angusto discrimine effugissem, per meam tempestatum imperitiam, prorsus nesciebam: nam, triduo pòst, turbo furiosus ventorum totum coelum pervertit cietque intimum mare. In cavernis libens me recondo. Tum memini Kalendas Septembres imminēre, quo in die navis fracta est. Anno superiore egenus eram, inops, spe destitutus: nunc opum multarum sum dominus et praeclaro fruor procellarum profugio. Equidem libris legendis et calami usu peto varietatem negotii. Quae feci, non libet hîc accuratius narrare; sed libro illo mathematico adjutus, dedi operam ut fundamenta rationesque mathematicas solidius probarem. 218. Ut primùm credo saevas praeterîsse procellas, decerno in domesticum hortum incumbere. Dioscoreas circa quinquaginta praeparaveram, radicibus circumcisis: item septemdecim maniocas tractaveram pariter: has omnes in trahâ reportatas rite consevi: mox humum de novo ⸤a fluminis ostio convectam⸥ addidi, quia de maniocâ prius non cogitaveram. 219. Macacos vidi fructibus meis insidiari, item ⸤nescio quae insecta⸥ aliquot horum corruperat. Nolo de cibariis anxius esse: alia multa opera curam viresque meas avocant. Credo, quantum sine nimio labore possim convehere, tantum convehendum; nam nescio utrum, seu robigine seu insectis sive avibus aut macacis, maxima pars rerum coacervatarum sit peritura. Itaque res edules avide reposui; porro alias res, ut ricinum,--e quo facilius oleum extruxi propter fabriles usūs quam ex aliâ quâpiam re. 220. Sed arcae loculique ad res asservandas non sufficiebant. Quidquid habebam ollarum aut lagenarum, adhibui ananassis, persicis mālis aliisque fructibus conservandis. Ahenum maximum oleo ricini spurcum erat; nam quanquam arenâ emundaveram, manebat quidam odor et nauseam creabat. Nova vasa fingere volebam, immo magna, quae ut apud Mauros, doliorum vicem sustinerent. 221. Prima mea experimenta valde rudia erant. De formâ incuriosus, argillam sole siccare et concoquere conor, si massam aliquam possim satis consolidare. Lāteres potius quam ollas conficiebam: cito autem agnovi, rem hâc viâ non procedere. Coctis lāteribus sine dubio erat opus, ad furnum constituendum; dein igne, non sole, coctos lāteres velim. 222. Herbas in sole siccatas pro stramine crudis lāteribus intertexo, argillâ primo subactâ: sic facio struem. Stipites virides cum sicco ligno mistos interpono atque compono: mox subjicio ignem. Materie renovatâ lentum calorem per totum diem sustento: postero die (quoniam non videbatur ignis sufficere) violentius incendo: jamque lāteres bene cocti erant et solidi. Mero luto et lateribus illis (sine gypso, quod ex rupe calcariâ potuissem comburendo conficere) furnum construxi. 223. Omitto narrare, quo pacto in experimentum primò fecerim ollas. Ceterum explorato, posse me plumbo liquefacto vitream quondam faciem superponere, id quod propter munditiam concupivi, optimum credidi, quàm maxime quadrata fingere ingentia vasa; quoniam haec forma omnium esset facillima. Plura horum, fateor, praeter aciem rimas ēgērunt; sed res solidas, non liquidas, recondebam; itaque meis usibus aliquatenus serviebant. 224. Ceterùm ut telorum artem probe exercerem, intimo in portu clipeum quendam ingentem, velut metam scopumve, erexi. Compages erat ex assulis: velorum praetensis laciniis, in medio (pro _taurino_, quem vocant, oculo) pullum lanam affixi. Unamquamque ignipultarum suâ in vice exercebam, aliquando majoribus glandibus, aliquando aut olorinis aut minimis: sed plumbum omne diligenter recollegi, quantum poteram: spatia quoque sedulo notavi, ut in collineando peritior fierem. Nisi me aliquo modo aut exercerem aut oblectarem, moestitia me incessit; etenim non jam laboribus fatigabar. 225. Sed multus eram tunc temporis in coquendo et condiendo, ne fructus perirent plures. Ollas Europaeas aliquot habebam, sed operculis egebam, quae aëra excluderent. E _mangis_ rēsīnam quandam elicui, quâ velut pice oblinerem velorum lacinias. Hae, operculis circumdatae, satis bene concludebant ollas; at rēsīnam de novo superlevi. 226. Oblītus sum quaedam de ejectamentis maris narrare. Uno in dolio plura invēni ornamenta, praesertim specilla ac vitreas bullas. Specillorum orae detrimentum tulerunt; sed bullae erant incolumes. Tria item fascicula invēni, discolorum vestium plena. Postquam aperui, sub umbrâ exponendas decerno. Non integra fuit colorum pulcritudo, necnon plures vestium quasi rigescebant. Omnes in cavernis reposui, si forte posthàc utiles fierent. Bullas autem plurimas, resticulis, sive filis conjunctos, super jumentorum cervicibus ornandi causâ suspendi. CAPUT (IX.) NONUM. 227. Tales inter curas exercebar, quando nova res me vehementer excitavit, Octobri mense. Quodam mane, dum eram in culinâ, mare versùs aspiciens, repente video navigium, nigris hominibus plenum, quod ad portum meum videbatur tendere. Haesito exanimis, neque audeo in armamentarium excurrere, ne cernar; metuoque ne animadvertant aut retia mea aut tramitem. Appellunt sub coeruleâ rupe, extrahuntque captivum, cui brachia post tergum erant retorta. Dum obstupesco contemplans, subitò in navigium redeunt cum captivo et remigantes abeunt. Extemplò alterum video navigium, quod promontorium coeruleae rupis studet exsuperare: jam intelligo priores eòdem tendere, ne a sociis suis dividerentur. 228. Ut primùm evanuere, surgo. Ignipultam corripio bitubam, quae Helvetici militis fuerat; quâ quidem hâc in insulâ nunquam usus eram, praeterquam in exercitando, quoties in clipeum collinearem. Quum paulò gravior esset, furcam quandam pro fulcro adhibebam: quâ in terram defixâ, multo certiùs jaculabar. Utrumque tubum nunc diligenter suffarcio, hunc magnâ glande, illum olorinis; item par pistolarum. Vescor parce; placentam in sinu vestis recondo. Accinctus balteo, gladium sumo, pistolas, bitubam suâ cum furcâ, item prospeculum, quod de collo suspensum gerebam funiculo crassiore, quia loris delicatis deficiebar. Perulam quoque capio, pulveris ac pilulorum repositorium. Tum aliquoties ad Numen Supremum vota vel preces attollens, egredior prospecturus. Canem abegi, qui me comitari voluit. 229. Ad speculam meam quantâ poteram celeritate ascendo. Inde video circiter viginti quinque viros cum duobus captivis. Ignem jam accenderant: mox unum e captivis nudum in arenâ extendunt, caput clavâ obterunt, et confestim membra discerpunt. Cultros non clare dispexi, sed (quod horrorem simul ac nauseam mihi mōvit) torrefactis membris vescuntur. Dum facinus exsecro, credo licere mihi, si possim, omnes trucidare, qui hospitium insulae meae tam foede violent. Ego autem consedi immotus et tanquam fascinatus. 230. Repente alium video captivum praeter oram maris fugĕre: hunc quinque persequunter summo ardore. Ille, colles versùs tendens, pone rupem evanescit. Tum exsurgens curro, cavens tamen ne exanimis fiam; tandem iterum fugitivum discerno. Viam Lunatam ascendit; pone tres viri sectantur, quorum primus clavam habuit bellicam. Duo illi sagittas. Fugitivum credo a primo secutore velocitate superari, tantummodo praeoccupasse cursum. Ego in fossà quâdam lateo, defigoque furcam in sŏlo. 231. Intelligo fugitivum non posse evadere: etenim anhelabat graviter. A primo secutore prehensus, ab illis necabitur; sed opperior dum prope veniant. Tranquillissime collineo, dein olorinis pilulis jaculor. Illicò prostratus cadit primus secutor. Saltat metu fugitivus, fragorem audiens, sed nescit primò quid acciderit. Mox capite inflexo respiciens, vidit hostem dejectum: tum ipse quoque subsistit, animam recipiens. Secundus adhuc currit: jam sagittâ arcui applicatâ parat transfigere fugitivum. Id me iterum accendit, nec tamen occīdere eum volo. Glande majore ex altero tubo crura ejus peto, affligoque actutum. Qui tertius accurrit, duo socios prostratos cernens, auditoque fragore, summâ celeritate retro cedit. Mox duos alios qui pone sectabantur, hic vertit retro; itaque evanuere omnes. 232. Tum egomet egredior. Fugitivus obstupescebat etiam. Tandem accurrit, et corâm provolutus, terram fronte tangit. Id erat pro veneratione. Excito hunc, et, Anglicē loquens, plane tanquam intelligat, impero ut mecum veniat. Vulneratos volo invisere. Posterior volutabatur humi, nec potuit surgere; tamen ab arcu ejus aliquantum metui. Sed fugitivus circumsultans arcum e manu ejus eripit: protinus correpti erat oblisurus fauces, nisi ego iratissimâ voce prohibuissem. 233. Vulneratus ille stolide admiratur: angor (credo) vulneris metum domuerat; nam per femur transfossus est. Fugitivum jussi brachia vulnerati mănibus constringere, funemque e loculis petii, frustra. Sed funiculum illum collo detraxi, qui prospeculum meum sustinebat: hic pro compede sufficiebat. Dein vulnere inspecto, mappam e loculis vestis meae extractam applico, et linteis infulae firmiter ligo. 234. Tum fugitivo imperavi, ut mecum tollat virum et in proximo quodam cavo reponat. Non reluctatur ille saucius: credo eum, quum vulnera ligarem, intellexisse tale facinus non inimici esse. Sed ad primum secutorem convertens me, mortuum esse cognosco; fortasse in cor penetraverant pilulae. Confestim fugitivum accersens, reviso speculum. En autem! duo illa navigia jam sunt in mari, abeuntque: id quod mihi erat gratissimum. Credidi eos, perterritos quasi miraculo, aufugisse. 235. In re tam novâ vix me recolligo; spatium considerandi cupio; sed fugitivus me suscitat, osculans talos meos. Equidem tum ejus demulceo genas, jubeoque me sequi. Descendo ad cavernas: vestem induo, cibos appono, ipse quoque vescor. Veste sane ac cibo gaudet, mox iterum iterumque me veneratur. 236. At ego traham paro cum duobus jumentis. Quando gregem aspexit, video quantùm excitetur. Impono trahae lecti vestimenta, ligonem ac palam quandam. Arma mea, praeter gladium, exuor: tum cum fugitivo ac cane ascendo novum meum tramitem, jumenta ducens. Longiore hoc circuitu regressus ad mortuum, incipio humum ligone aperire, ut corpus recondam. Id verò fugitivus me non vult facere: sumit ferramenta, operam strenue perficit: tum mortuum humo obtegimus. Clavam ejus curiosus asservavi. 237. Exinde sine morâ sauciatum hominem in traham assumtum reporto, et gestu signisque benignis permulceo. Profectò volui hominem sanare, nec ignarus eram quantum impediret sanationi pavor et anxietas. Quare quidquid potui excogitare, feci, tanquam fratri. Aquam libenter bibit, vesci noluit. Postquam vulnus summâ meâ ope sedulò curavi, hunc relinquo: dein fugitivi manūs paro ligare, ut videam quô se modô gesturus sit. 238. Is autem, genibus procumbens, summâ humilitate manūs offert, ut colligem, si velim. Id satis erat. Ego subridens funem retraho: ille rursus gestu demonstrat, velle se mihi servire: atque ego accipio. Jubeo in arenâ consīdĕre. Ipse sericam umbellam, fastûs causâ, effero, et sub hâc compositus, in optimâ meâ sellâ sedens, delibero quid faciendum. 239. Arbitror duo hos viros pro servis et pro amicis esse mihi a Deo datos, si horum possim èt venerationem et caritatem conciliare. Utrumque arguo per me esse morte ereptum; quoniam, ille alter ne stranguletur, id per me stetit. Utrique credidi novam prorsus esse vim jactûs ignei. Igitur sperabam mentibus eorum posse me dominari. Decerno largam caritatem majestate temperatam adhibere. Protenus fugitivo indo nomen _Elapso_; alterum appello _Secutorem_. 240. Sed novus me incessit timor, ne Elapsus, cymbâ visâ, evadet remigans; quare remos primò recondidi. Porro, si domo solus abirem, vinciebam Elapsum; sed, domum reversus, non solvi modo, sed blandissime alloquebar, Anglicâ linguâ prorsus garriens. Optimos dabam cibos, socium operis assumebam, industriam ejus collaudans: multa docui, mox ab eo multa quoque didici. Vidi eum esse gratum et sedulo obedire. Leni cum risu vinciebam eum; necnon ille ridebat, saepius osculabatur manūs meas. Sed ante nundinas tertias pudebat me vincire, nec jam faciebam. 241. Jam quô magis ambobus augerem reverentiam mei, spectaculum jaculationis machinatus sum. Duas tabulas ostento ligneas: demonstro ambos esse lēves, sine puncto vel incisurâ. Unam pone alteram apposui, modico intervallo; sic autem ut Secutor, quamvis claudus, aspiceret. Dein e parvâ pistolâ emitto ignem. Glans, transverberatâ priore tabulâ, defoditur in secundum. Igne ac detonatione territi ejulabant ambo: mox visâ glande, Elapsus priorem scrutatur tabulam, et mirabundus Secutori demonstrat parvum, immo minimum, foramen. Nec alteruter audebat pistolam tangere. Ipsam rem volueram. Pòst paullo Elapsum per prospeculum meum aspectare feci; id quod cum admiratione commovet. Procedente autem tempore horologium meum ostentavi, apertis interioribus machinamentis. Talibus rebus credebam barbarorum mentes salubriter capi. 242. Jam magnam facio jacturam. Gnarus quantum barbaris noceant vina ardentia, anxius ne his aliquando depravati sint atque efferati, quidquid hujus generis habebam, Deo invocato, effudi, praeter unam lagunculam, quam idcirco in arcanis reposui, si forte pro medicinâ aliquando foret utilis. 243. Nondum memoravi, Secutorem bonis esse indutum sandaliis, Elapsi pedes nudos fuisse. Uterque praecinctorium gerebat, Secutor balteum quoque cum cōrȳto sagittario. Sandalia illa e cortice erant plicata; Elapsus autem, dum sedet domi otiosus, a me quidem vinctus, sandalia propter meos usūs imprimis, dein propter suos, e meâ vetere materiâ confecit. Talem virum cur vincire oportebat? 244. Ego rursùm illi dono vestem versicolorem, ex iis quas ex mari recuperaveram. Is accipit gratus. Post triduum video eum hâc veste fulgentem: colorum splendor, qui aliquantum erat immutatus, integer redierat. Interrogo eum Anglicē, unde hoc miraculum? Ridet ille, laetaturque, sed linguâ nequit explicare. 245. Necnon omisi narrare, lacernam propter nocturnum praesertim frigus utrique me dedisse; id quod libentissime accepēre. Etenim Secutor, qui ambulare nequibat, frigus si quod erat, graviter persentiebat; quare accuratiùs eum protegebam; et sane gratus animi videbatur. Ego autem multis signis doceo, illos inter se amicissimos esse debere. 246. Tandem Elapsum in cymbâ mecum colloco, post matutinam pluviam. Mensis fortasse Februarius erat, serenum coelum, mare tranquillum. Ad tertium remigo sĭnum, ubi horrendum illud epulum vidi. Tum subit animum, foedas reliquias non esse amotas: nec fallebar. Ipso in loco ossa trucidati viri albescebant. Carnis reliquias aut aves aut insectae aboleverant; sed calvariam humanam quivis noverit: item spinam dorsi atque alia. Elapsus, pietate (credo) gentiliciâ motus, arenâ manibus corrasâ, omnes has reliquias quamvis moerens defodit. Mox ad alias res convertimur. Arbores ille magno contemplatur gaudio, fruticesque explorat diligentissime, folia multa asportat. 247. Ne longus sim, ut primùm verbis explicare poterat, plurimos indicabat mihi fruticum atque arborem usūs: hinc et oleo et funibus cito abundabam. Ex humili quodam rubo oleum hic mihi extraxit, itaque non jam confugiendum erat ad ricinum. Mox tria magni pretii indicavit legumina, inter humidiora convallis; primùm, rapa maxima et optima, nostratibus solidiora et suaviora; deinde, quiddam e fabarum genere, grande ac bonum sane. De Ægyptiorum fabâ audivi. Nescio an haec et illa consimiles fuerint. Tum genus quoddam, ut putabam, cucurbitae; sed formâ fere cylindricâ, velut pulvinulum, colore purpureo, optimâ cucumi praestantius. Postea īdem oryzam detexit humidis in locis, quos ego evitaveram. Porro gossypium mihi retexit. Ex aliis rebus stuppas quasdam vel villos extraxit, cannabi vel lino pares. 248. Aliam quandam rem voluit Elapsus me docere, sed intelligere nequibam. Grandiores aliquot aves, quas ego phasianis rettuli dum propiùs praeter volant, ille manibus plaudens columbas et capras esse dicit. Primò sic interpretatus sum, ut diceret has edules esse, ut carnem columbinam et caprinam. Posteà explicatum est, has aves posse domari et mansuescere, ut capras columbasque meas: de quô seriùs narrabo. 249. Itidem de palmis multa ille me docuit. Equidem noveram alias esse nuciferas, quas _cocos_ appellabam; alias phoenices, vel dactyliferas, nanas illas quidem meâ in insulâ. Jam disco, tertium genus ét funiferum esse et saccharum praebere; _caryotum_ appellari audio. Mollissimi fiunt hinc restes, tanquam lora optime depsta, qui propter capistra jumentorum aut cingula possunt adhiberi, necnon propter balteos. Attamen ex aspero nucum villo robustiores contexuntur funes, crassae tegetes, scōpae rigidae. 250. Quartum dixit esse oleïferum; id quod in Braziliâ quoque audieram; anne prorsus eadem arbor sit, nescio. Quintum porro nobilissimum, robore procerissimo et optimo, cujus folia pro umbellâ essent. Denique ex tribus generibus ad minimum, oleum, vinum, saccharum, ab uno ceram, ab alio farinam optimam, provenire. Sed me juvabat, unumquidque inde sumere, unde minimi esset laboris. 251. Tam cito tot res Anglicē Elapsus didicit, ut crederem posse me jam, hôc ministro, scapham reducere. Equidem in hortos eum deduxi, ubi multa me docuit: sed melius arbitrabar, ad reducendam scapham, Secutoris opperiri vires. 252. Ille ex vulnere convalescebat, et summam mihi demonstrabat reverentiam. Ut primùm sine periculo reptare poterat, ad focum accedebat, rem culinariam observabat, paulatim ipse coquebat, et quae Anglicē dicebam, coepit intelligere, etsi pauciora cum eo locutus eram, quam eum Elapso, qui mihi erat socius laborum. Glans plumbea sine dubio e crure ejus exierat: nihil intus remansit, quare simplicior erat ejus curatio, donec solide convaluit. 253. Quodam die Elapsus vitreas illas bullas capris detrahit, et, humillime me veneratus, meo collo circumponit. Ego ridens dolium ei ostendo, ubi plures habeo bullas; mox detractas collo meo capris paro reddere. Ille verò reclamat, obtestatur: tunc e dolio aliquas delegit, quae lucentissimae videbantur; has significat mihi convenire. Minores quasdam ac minùs fulgentes suo collo suspendendas rogat. 254. Quanquam primò irridebam, mox video rem non esse contemnendam. Non barbari sōlum, verùm omnes homines regem suum vel imperatorem insignibus imperii decoratum volunt. Majestati meae conveniebat, ut regium aliquod insigne gestarem. Itaque demùm his bullis, quas pro regulorum Afrorum lenocinio imperaveram, egomet regium quiddam inesse opinor. 255. Si autem in regno meo ad res ordinandas gradūs quosdam honoris constituam, Elapsus sine dubio summus minister regius esse debeat, et secundariis gemmis fulgere. Ingenium quŏque ejus versutius esse et capacius quàm Secutoris cognoveram, ut erant hi viri valde dispares. 256. Elapsus gracilis erat, procerus, amplâ fronte, micantibus oculis, vultu valde mobili, ore autem suavissimo. Secutor humeros latior erat, minùs procerus, genis plenioribus, vultu non malo illo quidem sed tardiore. Crura, brachia, crassiora quàm Elapsi, qui quidem vix summas suas vires attigerat. Hunc credidi tria et viginti annos aetatis habere, Secutorem triginta vel amplius. Ut, quae ⸤mei vicarius⸥ Elapsus juberet, Secutor obediret, profore credidi, si Elapsum quasi magistratûs insignibus decorarem. Itaque monilia illa, majora et minora, mihi atque Elapso comprobavi. 257. Inter haec re fabrili Elapsum exerceo, usumque doceo omnis meae supellectilis. Jam intelligebat omnia fere quae dicerem, sed loqui vix conabatur, praeter aliquot vocabula negandi, affirmandi, approbandi, interrogandi. Artem ego ferrariam neque exercueram neque multum fortasse solus potuissem: sed quum ille de ferramentis curiosum se demonstrat, nova me ambitio capit, si forte, his ministris, ars quoque illa mihi serviat. Nunc explico tantùm, per ignem et malleum rem confici. 258. Barbarorum uterque contexendis viminibus, juncis, arundinibus, cannis, valde excellebat. Quidquid hujus modi ego confēci, erat sane inhabile. Jam vero illi magnam mihi vim qualorum, corbium, fiscorum rapide contexunt, Elapso materiem harum rerum comportante; necnon, quod praesertim mihi cordi erat, idoneas perficiunt caligas textiles. Ut aquam excluderent, res nullius momenti videbatur, si lapidum ac saxorum asperitates, necnon insectas defenderent. 259. Secutor autem in re coquinariâ excellebat. E cocorum nucibus placentas delicatissimas, item quasi florem quandam lactis, faciebat. Pisces, dioscoreas, manioces, bananas, plurimas nuces ita condītas proferebat, ut nihil supra: etenim pro condimentis habebat ananassas, zingiberim, piper et alia aromata, saccharum e palmis et oleum vel optimum. Mox, postquam inter silvas vagari potuit, aves plurimas insidiis capiebat; unde nullo nitrati pulveris dispendio, suave habebamus epulum. Porrò fruticem invenit, cujus foliis in sole desiccatis aquam aspergebat calefactam: horum jus tepidum, saccharo admisto, praesertim cum flore coci lacteo, gratissimum fuit. _Potionem foliaceam_ appellabam. 260. Saepius mecum deliberavi, anne satis tuto sĕcures penes hos viros relinquerem: video tamen, si quid in hâc re sit periculi, id fortiter dissimulando optime defendi. Si suspicionem fassus ero, pravum consilium ipse submonebo. Tela omnia amŏvere, quae possint esse lethalia, prorsus non possum. Si (quod minime est veri simile) ambo homines in me conjurabunt, fortasse vix potero servari; nam igniaria mea tela surripient. Sed nisi conjurabunt, alteruter mihi auxiliabitur: nec credo alienari posse amborum animos, dum majestatem ac vim meam benignitate tempero. 261. His rebus perpensis, quia lusus corporeus mentem levat, ludum gladiatorium decerno. Etenim si redeant barbari, si depugnare cogamur, meos viros velim totidem barbaris longe praestare; at si neque suas habeant sagittas neque fusili plumbo exerceantur neque gladiis bonis rem gerant, inferiores barbaris fiant. Igitur Elapsum protenus, Secutorem simul ac sanitas permisit, gladiatoriam doceo artem. 262. Vimineis quibusdam munimentis caput, humeros, crura protegimur, ut magnâ vi possīmus sine periculo caesim ferire; et effusos ex ictibus habebamus risūs. Postea ludum variabam, ne ullâ ratione pugnandi deficerent. Sane ventrem, pectus, vultum protegere, si hostis punctim petat, longe difficilius est. Spissâ tegete ac larvâ robustâ armaturam concinnavi; sed ipsi viminea scuta fecerunt, quae, laevo brachio gestata, ictūs repellerent. Video tamen hanc ludi formam, quantumvis obtusum sumas pro gladio baculum, oculis et ventri esse periculosam. Psittacus autem re gladiatoriâ abhorrebat cunctâ, multoque cum ejulatu absiliebat. 263. Mox Secutor, qui suum retinebat arcum atque aliquot sagittas, pennis anatum ac ferreis clavis vult sagittas novas fabricari. Ipsius sagittis mucrones ex piscium ossibus erant, nam ferri suâ in gente exstabat nihil. Clavos eos quotquot maxime viderentur idonei, libens dono; is autem valde peritum se ostendit, quum insuper limam et cultrum operi commodo. 264. At ego vel parvam catapultam magno arcui longe anteponebam, pigebatque me quòd pessulum ejus tractorium chartâ describere, nedum ligno fingere, tam difficile videretur. Sed calamis et chartâ designando meditor, experior, donec pessulum cum talo suo tandem recte excogitaverim. 265. Tum caprarum cornua, quae reservaveram, exquiro, et idoneum proponens stipitem caedo, sculpo, terebro: denique mollissimo e ligno, satis magnâ cum diligentiâ, rude et grande constituo exemplar: quo viso totam rem intellexere. Itaque ipsis opus remisi elegantius perficiendum; nec spe meâ falsus eram, nam catapultas haud spernendas pòst paùlo confecerunt. Ego autem glandes idoneas e plumbo confeci, sed spicula avebam. CAPUT (X.) DECIMUM. 266. Circiter id temporis statui scapham, si possem, reducere, ne vela prorsus corrumperentur. Elapsus autem jam satis intelligebat, quid juberem. Malleum, clavos, serram parvam, argillam vitreariam,[V] acūs sarcinarias, funiculos, velorum aliquot lacinias, in mulctrali composui: haec Elapsus portat. Ego cibum, poculum, cultellum, pistolas porto. Flumen convallis vado transivimus, saxis adjuti modicis, quorum ope credebam pontem sine magno opere posse construi. Sic breviore cursu ad scapham pertingimus. 267. Primùm vela expando, inspicio, tento: tribus in locis valde infirma esse opinor. Denoto, ubi resarcienda sint: id Elapsus strenue perficit. Intereā mulctrali aquam pluvialem marinamque scaphâ exhaurio: fructus in aquâ putrescentes vehementer aversor: subtùs invenio solida omnia, nec quidquam rimarum esse timendum. Fabri ope non egent tabulae; itaque perfectis velis ingredimur. 268. Aura, sicut expectaveram, adversa erat. Remigamus ex ostio, dein expansis velis, ad dextram excurrimus, gubernante Elapso, id quod optime calluit: ego jubeo et vela rego. Ut primùm deflectendum in terram opinor, exclamo “Ad sinistram!” et protinus torqueo vela. Obedit ille: scapha optime convertitur: tunc praecipuus meus decessit timor. Sine ullo periculi sensu primum illud exsuperamus promontorium, quamvis adversante vento, postea celeriùs proficiscentes praevertimur, denique littus intra cautes legimus usque ad portum meum, ubi in navale scapham laetus repono. 269. Ego autem Elapsum interrogo, “Anne bona sit scapha?” Responsum exspectabam, “Sic, sic;” vel “Bona, bona:” sed admiror, quum ille clare ac deliberate respondet, “Bona non est; bonam faciemus posthàc.” Iterum interrogo, Cur? Is verò quasi novam vōcis facultatem exhauserit, nihil respondet nisi, “Sic.” 270. Quod cibos collegeram et sēvĕram longe amplius quàm quod mihimet, uni viro, erat opus, sāne gavisus eram: sed quum Secutor, injussu meo, in agello meo novam operam inciperet, iracundiùs paullò rationem ejus rei reposco. Is humillime mănibus ac vultu deprecans, “Sic optime” esse confirmat. Ego vero gaudeo, quòd, tardior ingenior qui visus erat, per se possit bonas operas excogitare; nec diu est, quum video, in hortulo eum pariter atque in culinâ fore utilem. Jumentis ĭdem gaudebat; inde spes mihi, fore ut ex diversis famulorum ingeniis cumulatior proveniret opera nostra. 271. Ut primùm, sanato crure, natare ausus est, admodùm gestiebat; nam propter tepōrem maris, nigritae omnes natandi sunt studiosissimi. Equidem post primum illum diem nunquam in ipsum mare me committebam, ne intra cautes quidem; tanta me timiditas in solitudine invasit: in portu modò natabam. Sed cum Elapso etiam inter fractos fluctūs amabam ludere; mox aquâ, velut telo, inter natandum, aves grallatorias petebamus, quô in ludo acerrimum se Secutor ostentabat. 272. Oleo jam abundans, _saponem_ facere volui; nec poteram Secutori, quid vellem, explicare. Algas vere marinas plurium generum cremavi: earum cineres oleo admistas igne lentissimo percoquebam, aquâ calidiore circumpositâ. Item e mangarum fructu quum spissum quandam extraxissem rēsīnam, hanc oleo commistam itidem decoxi. Post aliquot experimenta, duobus modis saponem non ita mălum confeci: tum omnem rem perspexit Secutor, meque in sapone componendo facile superavit. Usum autem saponis edocui, atque exinde in curando corpore utebar. 273. Rideo sane, quum video quantâ ille superbiâ aurigam se e trahâ jactet, in vilissimo quodem scamillo sedens, tribus jumentis vectus. Ceterùm omnia quae imperaverim, recte perficit, usuque trahae impetrato, multas reportat radices cum ipsarum humo: has dividit aut circumcīdit, fimum curatissime ingerit; demùm satis magno cum labore amplum facit seminarium. Tum mecum arguo, si nimium praeparetur cibi, id minime culpandum, quoniam tres viri vesci e meo oportebit: item industrios homines non e suis laboribus effugituros; jam pro patriâ adoptasse hanc insulam. 274. Elapsus quoque suas inveniebat operas: atque ego, dum uterque mihi, quidquid jubeam, obediat, gaudeo quòd liberrimâ utuntur diligentiâ, neque socordiae sint amantes. Tamen ne subitò defessi concĭdant, saepius excogitabam, aut ludo aut varietate, levamenta laboris. Remigando, piscando, gladiatoriis ludis, natando quotidie, telis et catapultâ, ordinarium opus variabatur. 275. Tunc autem texendo vel plicando praesertim exercebat se Elapsus, nec quidnam conficeret, satis intelligebam. Ex cannis diffissis quasi tabulas complicat arcte reticulatas, juncosque sic internectit, ut foramina concludat. Levissimum sane erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admirans, quaero tandem, quorsum haec spectent. Respondet, “Propter scapham, sed ferro quŏque opus esse.” 276. Amplius interroganti, totum suum propositum explicat, partim verbis, partim rem ipsam demonstrando. Ait, scapham in fluvio esse non semper malam, in mari cum velo plenam periculi; quippe quae neque fluctūs neque vim venti tolerare possit. Duplex opus scaphae esse addendum. Ne fluctus a fronte supercurreret, erigendam tanquam loricam in prorâ, dein praeter latera quasi alas expandendas, sed has firmandas ferro. Id mihi esse curandum, se paraturum cetera. 277. Admirabar hominis ingenium, nec tamen proram praealtam approbabam; ille vero negat sine his rebus vela profore. Mox ingemo, nescius quare, quorsum, quando, in magnum mare sim invasurus. Sed memet objurgo: Cur tandem, priusquam hi viri ad te venerunt, tu tantopere hanc scapham fovisti? Agnosco oportere, in casūs necessarie incertissimos, scapham quàm robustissime reconcinnare, vēlis idoneam. Itaque de ferrariâ re etiam atque etiam commeditor, modò chartâ delineans, modò ipsa ferramenta colligens, comparans, examinans. 278. Inter haec libet cum Elapso caprorum scopulos visitare. Equidem semper timidus fueram, quoties ibi forem, (nam inter saxa prospicere nequibam) ne novum quid atque infestum latens subitò ingrueret. Fateor me, dum solus manebam, timidiorem indies factum. Minùs minùsque me in densos arctosque locos volebam committere; sed aperta amabam spatia, ubi cuncta longe possem prospectare: idcirco quoque minùs inter saxa caprina pervaseram. Nunc cum Elapso fortiorem me gerens, cum pistolis prodeo: ille sicam gerebat: explorare, non venari volo. Ascendimus tramitem; verna prata floribus suaveolentia praeterimus; locos notos recognosco. Mox longiùs penetrans, ab excelsiore quodam saxo repente novum gratissimumque video prospectum. Lacus longissimus, quasi amnis flexuosus, per plura millia passuum in fronte jacebat. Aquas quasdam vicinas anteà notaveram; jam agnosco aut membra hujus fuisse lacûs, aut ejus quasi cisternas naturales. In orâ erant herbae fruticesque viridissimi, uberrimum mitibus bestiis praebentes alimentum. Circa surgebant acclives scopuli, quibus decurrentes sine numero rivuli lacum replebant. Maxima vis hîc versabatur aquatilium alitum tanquam suâ in domo. 279. Dum haec me valde excitant, Elapsus antiloparum gregem viderat, magnâ cum delectatione: mihi in _paludes_ aspicienti illud jam succurrit, fortasse has ejus esse generis quod _palustre_ appellatur. Sed nolo eas perturbare, atque ad mare potiùs duco, ubi juga montium altiùs assurgebant. Lacum a septentrionibus circumeo, inde pergens mare versùs. Tandem, per scopulos enisi, mare non longe videmus, sed descensu asperrimo a nobis divisum. Subjacebat ora terrae, longula, palmis praesertim abundans; sed rupes ulteriùs ipsas in undas videbantur se praecipitare. Nullum sane portum hâc in orâ dispicio, quod orientem versùs patebat. Circumversi, sed mare despicientes, redimus domum. 280. Ego verò, quanquam augescebant imbres, operâ ferrariâ identidem exercebar. Incudem, folles, malleos, forcipes, e re tormentariâ navis nostrae habebam. Fornacem de novo, famulis meis adjutus, decrevi exstruere, lateritiam materiem residuam adhibens. Carbones e ligno parare uterque probe calluit. Mox, Elapso folles exercente, ego ac Secutor ferreolos calefactos tundebamus. Etiam calidum frigido pertundere docebam, dum Secutor forcipem tenet. Sic virgae ferreae, quales propter scapham postulabat Elapsus perficiuntur. Aliud post aliud paullatim conamur; primò multimodis clavos ferreos mutabamus,--in hamos, in annulos, mox in spicatos annulos; sic plures in formas discebamus ferrum fingere. Tandem illi, re totâ perspectâ, significant, meo labore non jam esse opus: se hujus artificii esse compotes. 281. Inter haec, magno sum dolore afflictus, occiso psittaco. Hunc accipiter quidam incautum excepit, neque ego ulcisci poteram, quanquam strepitum carissimae avis audiens. Sed antequam ignipultam attinerem, hostis cum praedâ evanuit. Hanc sane rem aegerrime tuli. Quod postquam animadvertit Elapsus, solari me volens, psittacos non bonas esse aves dicit, alias quasdam longe meliores; neque dolendum esse, quando tanta mihi superesset avium pulcerrimarum atque utilissimarum varietas, quae _velut caprae aut columbae_ cibatum ab homine accipere vellent. Tunc memini, eum tale quid de phasianis illis dixisse; mox interrogando comperio, ipsas has aves facile mansuescere et ova parĕre plurima: id quod libenter audio. Tum Secutori denuncio, si aliquot harum avium possit insidiis capere vivas, id mihi fore gratissimum. 282. Plurima per imbres parabamus. Catapultas indies perfectiùs figurabant: loricam ego et alas scaphae summâ curâ maturabam. Scilicet Elapsus bitumine quodam opus suum perunxerat, ut aquam rejicerent junci cannaeque: a me postulabat ut compagem totam firmiter conjungerem. Alia quaedam in melius novabam, quae longum est dicere:--de supellectile tractoriâ, item de arcīs penariis. Famuli autem mei operas quasdam inter se exercebant, de quibus non consulebar. Id me non conturbat, quoniam industrios sentio. Inter imbres pabula vel ligna colligunt, folia, cannas, alia reportant, fimum humo ingerunt, gregi inserviunt, natant, remigant, gladio vel telis se exercent. Sic dies praetereunt celeriter. 283. Jam Secutor ad me venit, veneransque humiliter ait, “Pessimos esse lepŏres: velle se occīdere.” Dioscoreas et maniocas ostendit, non corrosas modo, sed ex humo evulsas. Lepores si supra sint, “bonos” esse ait, sed “infra non bonos.” Etsi parùm bene loquebatur, intelligo quid velit, et video non esse absonum. Attamen vexare mitissimam gentem, quam egomet tanquam colonos deduxeram, id nimis crudele puto. Tandem, multùm reluctatus, escâ atque blanditiis veteres mansuetosque parentes capio, et in pristinam caveam concludo. Ceteros ad arbitrùm Secutoris abigi aut occīdi patior. 284. Duorum jam ministrorum operâ adjutus, paullò amplius poteram litteris me dare: id vero ipsum illi mirabantur. Aliquando quasdam res iis e lĭbro legebam, si quid possent intelligere: pòst paullò id eos penetrabat altiùs. Nempe videbant, sibi esse aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum vixissent⸥ sapientiam; me ex libro plurimorum cognitiones ad libitum meum haurire. 285. Quoniam neque librorum habui copiam, neque otium iis esse poterat, litteras docere supervacaneum credidi; sed libere colloquebar multis de rebus. Illi autem, arrectis animis, studiose auscultabant. De meis fortunis aliquot res enarravi, denique de naufragio. Magnitudinem demonstravi navĭs et uberem rerum copiam, quam ex meris ruinis excepi. Talia dum narrabam, illi textilia continuabant opera et linguae meae indies fiebant intelligentiores: id quod maximi sane erat momenti. 286. Tandem se aperiunt, explicantque quidnam elaboraverint. Regium mihi vestitum exhibent atque imponunt. Primum erat capitis decoramen, crista vel corona ex pennis multicoloribus: hanc infulae meae superimpositum volebant. Dein tegĕs dorsualis ex palmeis cannis atque arundinibus; quae sic erant dispositae, ut ipsarum colores pro pulcerrimo fuerint ornamento. Praecinctorium item erat ex mollibus juncis, quod a ventre ad genu pertingebat. Tum calcei, ex palmarum fune supra, ex cocorum villo infra. E bullis vitreis catellas fecerant, collarem talaremque: porro alias bullas aut vesti aut praecinctorio assüerant, tanquam gemmas. Talia fidelitatis documenta laetissime et benignissime accepi: sensi profectò, posse barbarica regni insignia multùm valere, aut apud hos ipsos, aut apud alios barbaros. Decerno quotidie, finitis operibus, uno alterove horum me ornare; et si qua dies solemnior videretur, gestare universa. Nunc, benignitatis ostentui, utrumque fidelium ministrorum super oculis osculor. 287. Longum foret si narrarem, quantâ cum industriâ messem fructuum, radicum ac foliorum suâ in tempestate collegerīmus, tres viri cum tribus jumentis. Ego autem post biennium hâc in insulâ jam factus sum temporum peritior: si verō antea ego nimium fui avidus, hi nunc meam aviditatem superant. Nec culpo, immo laudo et gratias ago, quòd tam laboriose victum et delicias comparent. Pluviae, calores, procellae, fulgura, suo in ordine, velut anno superiore rediēre. Demùm, tempestate illâ peractâ, coeli serenitas rediit; atque illi sub auroram laborantes, scapham perficiebant praeseptam labrosamque. Dein post autumnales procellas prorsùs finitas, ut ipso in mari probaretur opus, erecti sunt omnium animi. Vēlis accuratissime recognitis, varias cursûs experimur formas. Pro saburra ⸤ponderosa aliquot saxa⸥ portabamus; haec cum ipsâ ancorâ ita collocavimus, ut scapham male deprimerent; quae nihilominus se solidam stabilemque praestitit. In portum regressi, novam loricam exploramus, num quà laxetur vel firmitate careat. Sane plauditur ab universis. 288. Postridie coram me submisse veniunt, dicuntque, “esse quod velint orare: sperare se, benigne me auditurum.” Impetratâ veniâ, lībere curtēque explicant, “sine uxoribus vitam non bene transigi: velle se in scaphâ uxores ex adversâ terrâ reportare.” Id me sane perculit: tot res in mentem irruebant; vultusque meus, ut credo, retegebat, quid sentirem. Breviter aio: “omni in re me illis consultum velle; si possim, facturum; sed multa esse perpendenda, nec posse me illicò responsum dare. Ad munia sua redirent, crederentque me de suo commodo anxie meditarî.” 289. De mobilitate et perfidiâ barbarorum multa audiveram. Memet interrogabam, anne idcirco regiis me honoribus cumulaverint, ut scapham furati abirent. Id vero posse nego; hi namque viri fuêre hostes: uterque ad me quàm ad alterum propior est. Tum si aufugere velint, Quamne ad terram? anne ad patriam? sed patriae sunt diversae. Sed sint sane fideles: mene scapham meam cum meis ministris mari committere, domi sedentem? qui si fluctibus hausti nunquam redeant, iterùm sum orbatus, et pejus quoque, spe abruptâ. Melius arbitror pericula participare. At si omnes egredimur, quis gregem custodiet? quis fruges decerpet, servabit? Talia commeditatus, crastino die iterùm colloquor. 290. Primùm interrogo, Anne jam uxores habeant. Secutor abruptiùs respondet: “per me suam uxorem a se distractam:” fuscus autem rubor, dum loquebatur, vultum oculosque implebat, in quo tenerum aliquid inesse putabam. “Mortuum esse se uxori suae,” addidit; “quae, secundùm gentis morem, jam alii viro sine dubio nupsisset; quoniam, se vivere, nemo suorum posset credere.” Recte eum dicere judicabam. Mox Elapsus humescente oculo incertâque linguâ respondet, “sibi virginem quandam fuisse desponsam, quando ab hostibus surreptus esset.” Nihil ultra addidit. 291. Deinde interrogo, unde velint uxores petere? ab Elapsi patriâ an a Secutoris? et quo signo cursum in mari possint dirigere? Respondet Elapsus, “Secutorem ad ipsius patriam nolle reverti: id uxori ejus fore crudelissimum: Elapsi patriam ambo petituros. Ceterùm si vento favente hanc insulam ipsâ vesperâ relinquant, cum luce terram continentem propiùs visurum, cunctam sibi satis notam; deinde, ut primùm popularibus suis aspiciantur, his approbantibus ad terram appulsuros.” Talia quum audissem, respondi: Recte se res habere; sed amplius esse ponderandas. 292. Vespere post operam, ad rem redeo, interrogans: “Quis autem tot buccis cibum dabit, si hâc in insulâ quinque erimus,--tres viri, uxores duae?” Tum Secutor arridens ait, “Octo hominibus satis esse jam cibi, superque.” Elapsus autem, genibus meis provolutus, dextram osculatur, oratque, “ne irascar; sed amplius quiddam illos in animo habere. Interroganti mihi, Quidnam igitur?” respondet: Matrem suam esse mortuam, fratres occisos: velle se, si possit id fieri, patrem suum hûc transvehere. Hoc quum dixisset, vultum meum sollicite contemplans, addit: “Numne aliud quiddam audeam dicere?” “Perge:” inquam. Tum dicit, “Nescire se, quis sit uxorem daturus: posse autem fieri, ut parens, qui unam habeat virginem filiam _ita_ velit dare, _si_ cum eâ sit iturus. Anne ego nolim insulam meam frequentari?” Res ipsa non mihi displicebat: quanquam id quoque reputo, cavendum esse, ne nimiâ barbarorum frequentiâ ipse in servitutem redigar. Ergo benigne respondeo, de tot novis rebus considerate cogitandum. Illud tantum affirmo, si proficiscentur, me socium periculi habituros. 293. Postridie iis annuncio, gratissimum esse id mihi, quòd tam longe prospexerint tamque industrie laboraverint, praeparantes cibum, instrumenta, materiem, ipsamque scapham. Talibus viris, quidquid restet ardui, sperare me fore pronum; sed priusquam aliis de rebus dicam, illud apprime necessarium, ut nostram nos insulam exploremus, antequam in casūs maris committamur. Hoc enim stare mihi certum, ut non sine me navigent. Jam si procella ingruet, si vi venti in aliud insulae lătus detrudamur, quid ignavius, quàm non nôsse portūs, littora, rivos, ubi tutò recondamur? Circumnavigandam insulam, indagandas profluentes maris, tentandas bolĭde profunditates, notandas in chartâ montium formas, priusquam in incerta maris ruamus. Haec quum dixissem, illi primò vix intelligebant; sed postquam bis terque explicavi, tandem aequissimis animis decretum meum acceperunt. CAPUT (XI.) UNDECIMUM. 294. Post hos sermones uterque magis magisque in operas ruit. Vestitus nuptiales ac dona sponsalia credebam praeparari. Cannarum, arundinum, juncorum, restium vel filorum, pinnarum plumarumque magnam vim comportabant. Postea explicatur, patrio Elapsi regulo plumatam vestem ac dorsualem tegetem pro dono destinari. Id quum intellexi, e vitreis meis bullis plures obtuli, ut pro torque collari essent: has accepit Elapsus libentissime. Video quoque lectorum opercula vel stragula e mollibus juncis contexi: igitur versicolores vestes ⸤quas habebam fulgentissimas⸥ in sponsarum usum dono. 295. Ego vero bŏlĭde (quam Graeci vocant) quaesitâ;--etenim plures in nave fuerant--saepius cum alterutro virorum egrediebar longiùs, interdum in cymbâ, si valde esset serena tempestas, quia tum remis certior est cursus. Tunc totam illam oram quae Caprino Jugo subjacet, satis exploravi; nusquam patebat scaphae receptaculum: sed colles accurate delineavi, ut locos posthac recognoscerem. Necnon cum ambobus in scaphâ egressus, oram adversam juxta hortos ulterius visitavi; quidquid de littore, de profunditate, de montibus erat notandum, id conscripsi, notatis coeli regionibus. Necnon unicuique montium nomen indidi aliquod, cum suâ figurâ descriptum. 296. Quum die quodam in hortis cum Elapso permansi, Secutore domum misso propter varios usus, per inferiora prata diligentius exspatiantes, oryzam invēnĭmus in uvidiore loco late crescentem, ubi nunquam anteà incesseram. Hanc rem credidi posse aliquando magni esse momenti. 297. Postridie quiescente aurâ, excurrimus in cymbâ usque ad portum hortorum. Montem illum altissimum judico praecipuum esse oportere locorum documentum. Quare a tribus lateribus figuram ejus accurate delineo; tum credidi, me, si hâc in parte insulae forem, in die quamvis nubilo posituram meam agniturum. Cautes quoque, si quas vidērem, scripto notavi. 298. Profluentes maris multò erat difficilius observare vel conjectare; nam aestus diurnus atque aura conturbabat rationes meas. Insulam a Septemtrionibus praeverti non ausus sum. Multa navigando expertus, tandem despero de profluentibus cognoscendis, nec valde perturbor, sed de hac re reticui. 299. Domum revertenti delicatissimum mihi prandium apponit Secutor, ex avibus grandioribus membratim concīsīs. Genus avium nesciebam: num otides[W] esse possint, dubitabam. Ille explicat, esse eas ex hôc genere, quod mansuefactum volebam; sed hactenùs nullam se cepisse vivam. Neque ille neque Elapsus vult vesci: sed postquam finivi, vescebantur. Tum interrogo, quidnam de grege possit fieri, si nos omnes peregrinamur. Tacent paulisper; mox Elapsus respondet: “Si faveant aurae atque Fortuna Maritalis, triduo nos posse reverti. Solvendum esse gregem, compedibus fortasse vel objicibus praepeditum. Quando redeamus, fistulae cantui obedituros: sin minùs, si forte haedorum aliquot amittantur, ferendum damnum. Nos e colle Caprino novos haedos, si libeat, venari posse; uxores non posse.” Quando haec serio ac deliberatissime dixit, vix risum continui. 300. Sed pergo interrogare, Quot remos habeamus scaphae. “Duos tantùm,” respondent; eos nempe quos egomet fabricavi. Id sufficere nego; quippe si aurâ deficiamur, fortasse remigantes tres viri quatuor remis novum assequemur ventum, sed duobus utentes remis in stagnante aëre haerebimus. Novos remos, clamant, caedendos; id quod ego comprobo. 301. Tum alium injicio scrupulum. Si barbaris foret confligendum, ego ignipultâ pistolisque valeo; ministri mei cominùs gladio bene pugnant, sed eminùs a barbaris superantur. Nam neque multas habent sagittas, neque multum in hâc arte sunt exerciti: porro si maxime essent sagittarii, duo viri a multis facile obruuntur. Melioribus opus est telis,--Hìc pausam facio. 302. Illi primò tacuere: tandem invito sermonem. Elapsus timide interrogat, “anne sciam, quot habeamus in usum catapultarum praeparata spicula missilia?” Tum respondeo, “Ego certe nescio.” Ille vero, tanquam veritus ne me reprehensione corripiat, tacet iterum. Sed Secutor, paullo audentior, testatur, “non posse illos portare spiculorum jam confictorum pondus: plura confingere, inutile esse: quod genus telorum sit melius, se nescire, nisi si ignipultas denotare velim.” 303. Sensi me errâsse; nam nolui igniaria tela tunc eos edocere. Itaque benigne dixi, “industriam illorum omni laude esse dignam, meque gaudere, quòd tantam haberent spiculorum vim: sperare me, sine praelio aut jurgio nos redituros; sed quotidie catapultas exercerent, et tot uterque secum assumeret spicula, quot res ipsa permitteret.” Tali responso contentos se demonstrabant. 304. Caesis duobus cocorum truncis, dissecamus, dolamus, in remos fingimus;--nam quatuor remos placebat conficere. Variatâ operâ ac ludo, in labores reficimur, aemulatione ac spe erecti. Haec inter negotia multum colloquinur. De ipsorum patriâ interrogo viros, numne earumdem rerum sit ferax, quae hâc in insulâ gignuntur. 305. Illi explicant, paene contiguas se habitasse regiones, scopulosâ orâ divisas, quae ⸤ipsos propter scopulos⸥ ab utrisque concupisceretur; hinc illos internecinis involvi bellis. Nam ceteram suorum terram ex merâ humo consistere, molli, uvidâ, arboribus fruticibusque uberrimâ, sed siccis solidisque locis carente: porro per inopiam ferri optimum lignum minus esse utile; igitur saxo destitutis nulla esse domorum fundamenta. 306. Domos gentilicias, ut plurimùm, nidos esse, inter ramos arborum contextas, ut ab udo solo submoveantur, praesertim tumescentibus fluviis. In uvidâ calidâque illâ humo procēras nasci arbores, egregios fructūs; plura tamen genera meis in montibus vigere, quae illic uvidus calor non patiatur. Interrogo, Habeant-ne uvas? “Habebamus,” inquit Secutor, “sed gustu his dispares: nil erant nostrae, nisi dulcis quaedam in ore aqua.” “Ergo,” inquam, “tu exquire, quidnam e siccatis nostris uvis sit optimum, quod patri sponsae tuae des dono.” Arridet. 307. Tum in Elapsum conversus: “Tuâne in patriâ nuptias tum celeriter perficiunt, ut parens tribus horis unicam filiam viro ignoto foràs ducendam tradat?” Paullum pudibundus respondet ille: “Si pater domi relinquendus erit, non potest id fieri: sin pater cum filiâ sit iturus, potest nonnunquam. Atqui neque ego inter meos sum ignotus, et propter me confident Secutori. Te autem regie vestitum postquàm viderint ac vim telorum noverint, audierintque a me qualis et quantus sis, quidlibet mihi tui gratiâ concedent.” Dubitabam, merane esset hoc adulatio, an veritas; vera tamen eum dicere, libebat credere. 308. Mox e Secutore quaerebam, quapropter ipse atqui ipsius populares ad insulam meam tunc pervenerint et nunquam aliàs. Rem ab initio narrat. Scopulosa illa regio erat ab alteris occupata: hinc coeptum est bellum. Quisquis hostium erat in praesidio, comedendus destinabatur: id gravissimum iis supplicium. Inter alios correptus est illic Elapsus. Sed patriam versùs redeuntes oppressit procella, quae duas scaphas in apertum mare abripuit. Totam noctem frustra luctati, summo mānĕ insulam meam non longe vidērunt. Volentes neque vēnēre neque iterum venient; nam ignei mei teli vis pro fulgure praestigiatoris divini sine dubio nunciatur. 309. Tum volo scire, utrum hic esse insulam prorsus nesciverint. Tum Elapsus confirmat, montem insulae excelsissimum interdum distingui; sed non vacare ut merâ curiositate mari se committant,--tumido, an tranquillo. Percontor, numne caro humana propter lubidinem palati exquiratur. Ambo vehementer negant: in ultionem summae injuriae, idcirco tantùm aiunt quasi religiose comĕdi. 310. Mox Secutor urget, ut diserte dicam quô die velim navigare; nam certum se habere, benigna mea verba pro factis valere, nec velle me sine causâ diem proferre. Tum video decernendum esse sine ignaviâ diverticulorum. Respondeo, si cuncta parata sint, intra triduum nos profecturos. Rursus interrogat, anne velim eum omnia, quae victûs causâ sunt commoda, praeparare: ego autem assentior. 311. Crastino die, dum aliis in rebus absum, Secutor haedum jugulat, sanguinem in agello suo diffundit, cornua reservat, membra discerpit; alia coquit, alia suspendit in fumo. Ungulas Elapsus pro glutine arripit, pellemque incipit patrio more depsere. Haec rediens invenio obviam; sed neque probo neque culpo, quoniam veniam meam praeripuerat Secutor. 312. Ad Elapsus conversus quaero, anne suâ in patriâ tales sint capri, sive aliarum pellium abundantia. Respondet, apud suos abundare ursulos, porcillos, immo porcos varii generis, macacos, sciuros, et quadrupedes capris meis pares, paene aquaticos; ex quibus pelles diversas habeant; porrò formidandos sed raros pardos, quorum pellis optima sane: item audisse se, longe inter scopulosos colles capros fere hujusmodi existere: se nunquam vidisse.--Lubet me talia sciscitari et colloqui. 313. Post biduum mihi nunciant, parata omnia: occidente sole navigandum. Hic nuncius me quasi stupore defixit; nam mille res prius videbantur conficiendae. Sed video me multa imperasse: nunc dicto obediendum: ergo de bellico apparatu primùm satago, postpositis rebus ceteris. 314. Mox repperio Secutorem lepŏres meos occīdisse, coxisso, sub crustulâ condidisse. Vultu angorem demonstro: sed ille, me commotum sentiens, humi consĭdet tacitus, reprehensionem (credo) expectans. Demùm fractâ voce ait: “Poenitet me, siquid te, here, laesi.” Tum suspirans dixi, “Mutari non potest: fortasse non male fecisti: ceterùm ne canem meum occīdas. Ego verò tibi ignosco.” 315. Ne longus sim, fere Nonis Novembribus, sub noctem navigamus, nunc remis, nunc aurâ adjuti. Astris facile dirigebatur cursus ad meridiem. Quum vento tranquille ferebamur, quieti me dĕdi, jubens, si quid mutaretur, expergefacere. Ante lucem stagnavit aura; tunc evigilo; jubeo remigare. 316. Orto mox sole, Elapsus grumos patrios procul agnoscit: uterque moestior videbatur: susurrabant inter se. Sed Elapsum dormire jubeo: ego cum Secutore propello scapham. Post horulam video Elapsum propter inquietam mentem non posse dormire; itaque Secutori impero somnum. Quando intra conspectum venimus, Elapsus in mālo erigit signum, apertâque arcâ, regiis vestibus me exornat. Tum extracto cibo vesci hortatur. Secutor mox evigilat, et vescimur omnes, căne non invito. 317. Jam linter a terrâ cautiùs appropinquat: tres inerant viri: credo, quia nos erant tres. “Quid autem te tui cives vocant?” Elapsum interrogo. “Ego apud eos” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergo apud me eris Gelavius,” inquam. “Ego vero apud meos eram Totopil,” infit Secutor. “Ergo tu,” inquam, “eris Totopillus.” Dum risu et alloquio oblectamur, accesserat linter: mox noster Gelavius nescio quid clarâ voce pronunciat. Illi gestientes strepunt, proxime accedunt, me mirabundi aspectant. Postquam iterum peroravit Gelavius, illi rapide ad terram remigant, nos sequimur tardiuscule. Tandem, jubente Gelavio, ancoram jacimus: me viri mei, honoris causâ, humeris suis in littus deportant. Stratis tapetibus, consideo: sericam meam umbellam Totopillus super me praetendit; Gelavius evanuerat. 318. Opperīmur reditum ejus. Redit demum cum catervâ magnâ. In fronte erat ipse, cum seniore viro et virgine. Tum me compellans aït, “En pater meus! En unica soror!” Pater genua mea manūsque fervide osculatus est, virgo quasi venerans constitit. Mox Gelavius cum Totopillo verba secreto habet, post quae intimos credidi sermones misceri. Interea tota nobis caterva circumfunditur, mox ad scapham se convertit. Id me aliquantum commovet. Gelavius autem multas res, dona principi, effert; dein ignipultas meas cum sacculis subsidiariis: mox Totopillum video scutulum pro metâ erexisse. 319. Quinque juvenes cum arcubus astabant. A viginti passibus sagittas ad scutulum direxere; nemo medium ferit, nemo per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus a triginta passibus e catapultis jaculantur. Hi ét justius collineabant, et altius penetrabant: facile erant victores. Postea ad me venerans accedit caterva, orans ut ignipultae ostentem vim: tum multò cum honore ad carcer ducunt. Quinquaginta passus metari jubeo: bitubam meam suâ cum furcâ comportaveram. Demisso genu, bis ignem ejicio: utraque glans medium transverberat scutulum. Ejulabant territi, mox murmure collaudabant: deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cunctis explicat, his telis se per me fuisse servatum. 320. Inter haec Gelavii pater cum filiâ coram me redit, Totopillus autem pro interprete mihi explicat, velle illum se suamque filiam fidei atque insulae meae committi. Tum ego abruptiùs Totopillo, “Ego-ne hanc pro tuâ uxore mecum reportabo?” Is autem erubescens annuit: “Here! reportabis sane, si libet, ét uxorem meam et patrem uxoris.” “At vero,” inquam, “principi oportet me obviam venire honoris causâ, nec tanquam clanculum abire.” Respondet Totopillus, “Immo, id principi foret ingratum. Ille neque tibi vult offensam afferre, neque nimio erga te honore se suis elevare.[X] Sed donis Gelavii placatus, honorificam coram multitudine de te fecit mentionem.” 321. Jamque accurrit Gelavius, excitatus ut nunquam videram. Hic secum habebat virum ac mulierem cum virgine. Me recta petit, et rem omnem aperit. “Ellam! quae mihi erat desponsa. Propter mei amorem nondum voluit nubere: en pater materque ejus! Tu-ne nolis, O here! hanc meam familiam mecum revehere? Omnes sunt tui cupidissimi.” “Ego sane volo,” inquam: “sed quot post horas?” “Jam sunt parati,” respondet: “ad tenuem comportandam supellectilem vix semihorâ opus est.” 322. Fateor, haec mihi nimia erant: velut in somnio esse videbar. Tandem ministris meis dico: “Quod bene vortat Deus, ex intimo pectore gratulor vobis. Nunc, ne tempestas se mutet, quàm celerrime redeamus.” Illi cum senioribus colloquuntur; tandem renunciant, tribus post meridiem horis esse navigandum. Id admirans, aio non posse fieri. “Immo,” aiunt: “sic erit melius, ipso te judice.” 323. Video alias aliasque accedere lintres, et multa inter se parare. Praestitutâ horâ scapham ingredimur, quinque viri, una mulier, duae virgines, cum căne optimo, quem pueri valde mirati sunt. Hospitum unusquisque spississimas suas vestes indutus est: stragulas quoque in scaphâ composuerant. Aura paullum erat adversa; sed octo lintres cum robustis remigibus nos fune trahebant, tribus horis amplius. Simul ut Auster ventus flabat, Gelavius, multis actis gratiis, bonos remiges valere jubet, munusculo quŏque unumquemque proretam honorat, sed tantâ res tradidit celeritate, ut, quid dederit, nesciam scribere. 324. Excusso remulco, vēlis navigamus. Gelavius clavum tenet. Illud tantum narrabo, me propter concitationem mentis non potuisse dormire; Gelavium, qui prius non potuit, post aliquot horas dormivisse optime. Jucundissimam sensi noctis auram, et de futuro meditabar, non sine precibus ac gratiis Deo oblatis. 325. Primâ cum luce ⸤montis nostri figuram⸥ agnosco. Tandem Austro cessante, Subsolanus ventus surgit vehementior, torquetque nos nimium ad sinistram. Equidem nolebam tam pretiosum onus vel minimo periculo committere: igitur, quoniam nemo omnium erat invalidus, in hortorum portum direxi cursum. Ibi sumto matutino cibo, scapham Gelavio commisi, cum patre, quando faveat ventus, circumducendam: ego cum ceteris domum revertor, colles escendens. Nos ante meridiem cavernas assequimur: illi seriùs perveniunt. 326. Summam autem rupem dum pervadimus, fistulâ canendo recolligo gregem. Desunt duo tantùm e junioribus. Hos crastino die Totopillus acerrime anquisitos recuperat, cane adjutore. Sic illa res faustum habuit exitum. CAPUT (XII.) DUODECIMUM. 327. Nomina novae familiae hic libet narrare. Gelavii pater erat _Pachus_, soror _Laris_. Sponsa autem Gelavii _Fenis_ appellabatur; hujus părentes _Calefus_ et _Upis_. Upim credidi vix amplius quadraginta quatuor habere annos, et neque Pachum neque Calefum exsuperare quinquaginta. Biduum praeparandis nuptiis destinantur; quae quidem omnia ipsis relinquo. Nuncio tamen parentibus per interpretes meos,--si quid vestis apud me sit, quod utendum velint sumere propter filias suas, vel si quae de cavernis videantur pro cubiculis commodae, ne graventur quidvis me rogare. 328. Inter haec maximo cum gaudio accurrit Totopillus, nunciatque se alites tres, ex eo genere quod posset mansuescere, cepisse vivos. Atqui non erant phasiani, neque, quantum ego poteram intelligere, otides; sed nostratium gallos gallinasque potius referebant, quanquam longè erant grandiores augustioresque, ac sane splendidi. Equidem Gallum Indicum pro nomine indidi. Libenter credebam, hoc avium genus numero ovorum apprime excellere: tum mansuefacienda decerno. Mas unus erat, duae feminae: nesciebam, anne pares numero conjuges esse deberent: sed Totopillo imperavi, asservaret omnes summâ cum sedulitate, daretque operam, ut proles gigneretur plurima ac mansueta. Ipsum erat genus alitum, quod olim mihi Gelavius denotaverat. 329. Quando autem fructuarium meum intro, fures ibi video res despoliasse. Cocorum aliquot nuces, sacculo quodam discisso, abreptae fuerant: id sine dubio macacorum erat opus. Atque anteā, me absente, unam nucem surripuerat macacus, neque, qui rem vidit Totopillus, poterat prohibere. Alias res mire disjectas suis e locis invenimus: feles inculpat Totopillus. Equidem non credo: sed ille urget vehementer, petitque ut liceat unam reservare felem cum pusillo mare, ceteras abigere: ego vero, ne nimium adversarer, tandem permisi. 330. Exploratis cavernis, tres pro conjugalibus cubiculis destinantur: sed quoniam opera quaedam priùs videbantur necessaria, meo ipsius cubiculo cedo. Hoc atque museum novis nuptis permitto, fructuarium Calefo et Upi: ego in armamentario dormio. Nuptias suo fere in more transigunt: sed postquam uterque pater sponsum sponsam suam osculari jussit, (id quod solemnes ceremonias mihi videbatur terminare,) ego, indutus regium vestitum, peroraturus assurrexi, jussique Gelavium interpretari. 331. Dixi me, Dei nomine, in meam eos insulam convexisse, ut forent beati, me regente: ceterùm obsequentiam postulo: jamque imprimis, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fieri potest, semper dehinc hâc in insulâ audietur.--Tum Gelavio et Totopillo impero, ut prandium nuptiale apponatur. Post prandium, in rupem ambulabant, mirantes insulam. Vespere, obortis tenebris, e corrupto pulvere nitrato aliquot ego _pyrobolos_ cremavi, gestientibus barbaris. Sic confectae sunt nuptiae. 332. Jam ego Upi matres antilopas, a căne vigilanter custoditas, demonstraveram, et de mulgendi arte conatus eram explicare. Ea curam lactariam acerrime suscipit: duae autem erant matres cum haediculis, nec multum sane expectabam lactis, quanquam corpore erant grandiores. Eadem _cassavam_ panem ex maniocâ et _tapiocam_ optime conficiebat. Mox Calefus pollicetur nova vasa fictilia, ac meliora quidem, se facturum; atque ego de caseo, de butyro, de lactis flore, quidquid noveram, per Totopillum communico, sed caseum praesertim censeo faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vasorum superficiem quantum conferat, demonstro. 333. Pachus instrumenta agri colendi atque omnem rem ferrariam vehementer admiratur: mox per Gelavium edoctus, princeps evadit faber ferrarius, item agricola. Calefus operam figulinam, lorariam, funariam potiùs exercebat; materiam quoque caedebat lubens. Totopillus, ut antea, culinae se dabat: item calo erat atque auriga, et hortulanus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendis decipulis peritiam. Nunquam ego ne unum quidem cuniculum resticulis potui capere; at Totopillus porcillos plurimos, aves innumerabiles, laqueis convolutis aut suspensis capiebat: hinc illae coenarum deliciae, illa pennarum plumarumque copia, quam miratus eram; hinc nuperrime gallus Indicus cum gallinis. Etenim Gelavius patrio suo regulo vestem pulcerrimam, e multicoloribus avium plumis contextam, dono dedit, qualis in Angliâ caballi pretium afferret. 334. Video porro me ipsum, velut in Braziliâ quondam, oportere nunc pro operarum praefecto esse. Nauticam quidem rem ipse pro me suscepi; sed in nendo e foliis filum, in complicando cannas, juncos,--multa faciebant feminae. Linamenta lucernarum torquent, oleam palmarum exprimunt. E lignariâ fabrorum arte pleraque jam Gelavius exercebat et quidquid juberem, perficiebat prudentissime. In viminibus cannisque contexendis peritissimi erant omnes. Hic autem loci affirmare oportet quid de barbaris sentiam, non omnibus, sed multis, quos nos Angli nimium contemnimus. Erras valde et pessime consulis, si longe ex ipsorum consuetudine velis eos detorquere; attamen hunc errorem si declinas,--si aperte ingenue fideliter juste agas,--multo fideliores tibi erunt quàm quis putaverit; mox miram sagacitatem, gratos animos generososque, aliasque virtutes neutiquam spernendas deprehendes summam inter barbariem. Nos autem, heu lugubri fato! nostra communicamus vitia, illosque dediscimus nativas ipsorum virtutes; dein incertis ex causis inimicitiae insurgunt, donec hostile odium mitia commercia pessumdet. 335. Prima autem mihi cura post nuptias erat, ut ⸤res comparatas⸥ melius ordinarem, unamquamque suo in loculo. Novas ut ollas largioresque praepararet Calefus, urgebam, argillamque unde haberet, indicavi. Ego autem, quoniam veteres non sufficiunt arcæ, majus quiddam, armarii instar, eum mensis interioribus, condo. Fores illas diaetae nauticae principalis, quae supra biennium apud me jacuerant, pro hujus armarii foribus adhibeo. Illud opus me per sex dies exercuit. Totopillum jussi curatissime deligere, quid primum deberet consumi, quid in saccharo conservandum, quid per se posset consistere. Is autem dioscoreis, maniocis, cucumibus in novo agello per se dedit operam. Quoties aliquid aut piscium aut carnis erat consumendum, plures didicerat reservare reliquias, quibus ⸤elixis propter canem ac feles⸥ massae farinulentae vel alius cibus gustum derivarent idoneum. 336. Mox de oleo ac saccharo erat providendum, deque _sagone_ (quod appellant) et de cerâ palmarum. Palmis aliquot succisis, aut farinulentam medullam aut ceram habebamus: folia, cannas, stipites, ad suos quidque usus adhibemus. Maximam autem et olei et sacchari copiam jam nunc censui parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, e palmâ quâdam affătim detulit: _Borassum Flabelliformem_, ut nunc audio, appellant arborem. 337. Post haec de agriculturâ dubitabam. _Zeam_ quàm maxime accurandam opinabar. _Oryzae_ plantas in hortis dixi invenisse Gelavium; sed illam culturam minùs esse salubrem credidi, nec posse nisi uvidissimo in loco exerceri. Attamen Pachus et Calefus orant, ut sibi liceat hanc rem administrare: itaque ipsis remisi, simul indicans zeam a me oryzae anteponi. 338. Pachus in cavernis ordinandis strenuum se praebet. Feminae, adjuvante Gelavio et materiem suppeditante, in vestibus nectendis valde erant industriae; mox dato _sapone_, vestimenta lavare edocui. Tandem, post duos fere menses, tota mea familia suas habebat sedes, satis ornatas, suasque operas. 339. Tantis adjumentis suffultus, poteram esse otiosior, immo segnior: nec laetior tamen eram. “Quorsum haec?” interrogabam. “Num tota mea vita sic est degenda,--res opimas colligendo, consumendo? An meliorem aliquam religionem potero his barbaris impertire? Tentandum est fortasse: sed linguam meam imprimis perdiscant oportet. Anne horum operâ ecquando patriam recuperabo meam?” Talibus exercĭtus cogitationibus moestior fiebam ac taciturnior: id vero sentio pessimi esse exempli. Etenim nisi multum colloquar, ne Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē; tum cēteri non poterunt discere. Statuo fabellis ac narratiunculis, quoties coenamus, abundare; et, cum Gelavio imprimis, item cum Totopillo, de religione sermones habere seorsim. 340. Equidem jam pridem de meâ ipsius historiâ quaedam, praecipue de naufragio, illis narraveram; sed plurima tunc parùm intellexere, atque iterum audire avebant. Nunc autem primùm clare dixi quondam fuisse me Mauri hominis barbari servulum; id quod animos eorum adeo perculit, ut singula quaeque audire cupiverint magnopere. Ego autem quae plures per dies tunc narravi, non celarem lectorem meum, nisi dictu longiuscula forent. Profecto illa servĭtus crudum meum et praeferocem animum salubriter mitigavit; et quoniam herum non crudelem habui, multa tum didici sub Experientiâ magistrâ. Porro illâ in terrâ caloribus assuevi, immò robustior fiebam. Sol orae Marocanae, nostro longe acrior, aurâ Oceani temperatur, neque nobis est insaluber, modo caput fasciâ sindonis involvas, et vino abstineas prorsùs. Illic quoque plurima didici de frugibus, de oleribus, de fruticibus, quae postea erant utilia. Plurimas res item minore didici apparatu facere, quâm quô apud nos fiunt. Quippe ferramenta agrestia, domesticam supellectilem, instrumentum culinae, pistrini, fabricae,--offendi illic rudiora omnia; sed Necessitas inventrix multa simpliciter conficit, quae fato quodam meo discebam. Denique ipso industriae fructu superbiens, strenuus operis evasi, versutus ad excogitandum patiensque laboris. 341. Sed ad rem redeo. Aliud quoque jam aequum videbatur. Quoniam continuus labor ad vitam non jam erat necessarius, festique aliquot dies ipsis barbaris assolent, septimus dies (quem _primum_ vel _Domini_ diem appellamus) Cristianorum more debebat tandem distingui; ex quo religionis aliqua posset cura exoriri. Itaque Kalendario meo recensito, quisnam sit “dies Domini” discerno: tum subditis meis edīco, ut festus sit hic dies: quo die item coram me post matutinum cibum congregentur. Ego regium monile gerens, precem brevem Numini Supremo pronuncio, ut suo halitu mentes nostras purget; illum quoque ipsius propter virtutes adoro: postea litterarum rudimenta cunctos doceo, ut novam linguam profundiùs animis defigam. 342. Si pluvia cadit, in musēo congregamur; ego in tabulam ligneam cretâ scribo: sin serenum est caelum, ubi arena subtilis ac plana est potissimùm, ibi radio maximas designo litteras. Ea imprimis vocabula, quae saepissime pronunciantur, docui scribere, ut nomina rerum, Homo, Vir, Femina, Cănis, Panis; ut verba communia, Fac, Dic, Da mihi, Vĕni, Abi; ut pronomina, Ego, Tu, Nos, Vos, Hic, Ille, Sic.--Primo quidnam vellem faceremve, parùm intelligebant; sed quum īdem sonus eâdem cum litterâ saepiùs audiebatur, sentiebam eos excitari. Gelavius primus orabat, ut sibi liceret rem iterare. Dein incipit a Me, Te, Se; item Nos, Vos, Hi, Hos, Sic, Dic; et postquàm bis terque est a me edoctus, optime perdidicit brevia vocabula tot, quot omnibus elementis comprehendendis sufficerent. Mox ego totam litterarum seriem, in parvâ chartâ conscriptam, ipsi trado. 343. Gelavius sane et Totopillus, qui quae dicerem intelligebant, longe celeriùs ipsas discebant litteras. Hos amplius indies edocui. Proximo die Dominico ceteris ipsi praecipiebant. Tandem furor discendi cunctos pervasit magnus, quando hos viderunt ét intelligere et pro magistris esse: sed multa non poterant legĕre, qui paucissima vocabula noverant. 344. Mox a me exquirit Gelavius, ex quânam re conficiatur charta. Ego de papyro, de lino, de gossypio facio certiorem; explico item de membranâ sive pergamenâ. Multa posteā folia grandiuscula ad me reportat, siccat in sole, premit, lēvigat; juncos item aquâ maceratos contundit, gummi miscet, explanat, chartas meas imitans, sed parùm res cessit: tandem e praegrandibus palmae cujusdam foliis satis bonam censet haberi chartam. Dixi huic arundines ac pennas avium pro calamis scriptoriis sufficere, pro atramento succum sepiae; gummi addendum, si liquor in chartâ nimis difflueret. Ille confirmat, nunquam sibi defuturum scribendi instrumentum, modò artem ipsam mente arripuerit. Jam unam quotidie horam litteras eum doceo. Die Domini quaecunque nova vocabula ceteri didicerint, ea doceo scribere; paullatimque, quum plura intelligunt, quaedam de religione incipio inculcare. 345. Cum Gelavio liberiùs de rebus divinis loquebar. Quidquid de Deo Creatore, de lege morali atque officiis, de sancto Dei judicio, de ejusdem in sanctos gratiâ dicerem, id omne illi facile esse et quasi naturale comperio: etiam de immortalitate humani animi (id quod mirabar) jam eredebat. Sed quoties auderem de Cristo, de Moyse, de Judaeis narrare, otiosus audiebat, quasi qui miraretur quid haec ad se attinerent: aliquando fortiter contrà dicebat. Tandem diffisus posse me tantis argumentis suam impertire gravitatem, abstinui, ne profundius me demergerem. 346. Non absurdum erit narrare, quantum Pachus suâ arte ferrariâ feminas adjuverit. Erant e meo instrumento acūs quaedam minores, item majores sarcinariae. Has Pachus multum admiratur. Minores nequit imitari, sed utriusque formae plures procudit grandes, quas exacuit politque satis pulcre, oculis recte pertusis. Unicuique feminae dono dat tres formae utriusque: his vestes, tegetes, stragula consuunt. 347. Gelavius identĭdem quaerit ex me, numne poeniteat me, quòd plures sumus: num velim ad tres viros rursùm redigi: num si pro octo octoginta forenus, id oporteret dolere: num malim paucorum esse quàm plurimorum regulus. Nesciebam quorsum haec intenderent: subesse quiddam mihi videbatur. Demum interrogo directà, anne consulto talia loquatur. Tum modeste ac candide respondet: “O here! talis est hujus insulae jucunditas, talis omnium rerum copia atque commoditas, talis tua ipsius benevolentia, aequitas, sapientia; ut ego populares meos vellem sane multos hisce rebus mecum frui. Nec dubito fore ut illi velint eadem, si modò liceret: tuum erit dicere, si id licebit nunquam.” Haec quum responderet, haesitavi consilii incertus. Mox dixi: “sane suis esse illum benevolum: ego quid velle, quid nolle deberem, id mihi ipsi neutiquam līquĕre.” Notavi posteā cunctos, ultra quod necesse erat, ampliare culturam. Id ipsum anteā fecisse Totopillum memineram, tum quum hancce coloniam clam meditabantur: itaque credo omnes eandem fovere spem, quam indicaverat Gelavius. Hoc me male habet, ne nimis adverser, neve periculosum quidpiam gratificer. 348. Iterum e Gelavio quaero quot novos colonos tutò posse venire credat, et quânam sub lege: num tot modò quot in unâ familiâ nobiscum aetatem possint degere.--Respondet, “semper se credere, fore ut ego in patriam restituar: quippe, ubi una venerit navis, aliquando tandem venturam esse alteram. Tum se suosque, optimo defensore orbos, parvam manum pollentibus barbaris relinqui: nam hos quoque aliquando venturos, nec, nisi aut igneis telis aut majore catervâ, posse abigi. Tot erga novas familias, quot firmo sint praesidio, esse optandas. Mille viros nimis multos non fore, sed quinquaginta contra ejectamenta maris sufficere.” Interrogo, quid sibi velint maris ejectamenta. Sic ille explicat, ut dicat, “viros qui in scaphis per casūs maris hùc advehantur inviti.” Vis ergo (inquam) quinquaginta importare familias? “Si liceret, vellem,” respondet. At Gelavi! (rursus aio) id non per me licebit. Propter locos, arbores, antilopas, pisces, aves, nulla non erit pugna atrox. Nemo mihi obtemperabit nemo intelliget: ego inter primos occīdar. 349. “Ah, ne talia fingas,” (inquit): “ne metuas, here! Priùs certe ego moriar: sed non nôsti meam gentem.” Dic quomodo (inquam). “Primùm, here! (respondet) homines sumus, non bestiae; itaque èt Deum et principem veneramur. Quisquis fortitudine, prudentiâ, justitiâ excellit, hunc extollere, decorare, sequi amamus. Talis tu es vir, qui strenue ac juste regere calles. Nostrorum virorum quot te noverint, te prae nostris regulis omnibus anteponent. Dein, audi, quaeso, ampliùs. Summi nostri reguli patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed fratris filium sibi praeponi aegrē fert, habetque factionem non parvam. Mitis est ac senior vir; filii autem ejus omnes praelio occubant. Is profecto talem in insulam colonos deducere vehementer cupiat: immo, id ipsum audivi, ac credo. Jam si hùc adveniret, ille et suos cunctos facile regeret, et tibi obsequeretur officiosissime. Tum omnia illa de locis, arboribus, antilopis, ex consuetudine nostrâ ac sine pugnâ ordinabuntur.” Optime causam dicis, O Gelavi (respondeo) et callide adularis; sed nimiâ me solicitudine tota haec res excruciaret: quare amplius de eâ ne colloquamur. 350. Nos autem, ita ut dixi, cursum nostrum tenebamus, nec poenitebat me meorum subditorum. Singula narrare de tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet inveneram, paullatim discunt; sed Pachus novam rem reperit. Per Gelavium a me exquisiverat, unde veniret ferrum. Dixi, e montibus effodi, ejusque aspectum esse, tanquam in humum influxisset, massasque humi suâ gravitate implevisset. Post aliquot dies laetus renunciat, ferrum a se in monte repertum. Ostendit marram, novo quodam metallo crustatam. Explicant mihi, vidisse eum, in ulteriore altissimi illius montis latere, rivulum quendam discolorem, turbidum: marrâ postquàm conciverit, hanc concrevisse crustam. Video non ferream esse crustam illam, sed aheneam. Respondeo, posse hoc multi esse usûs, quanquam non sit ferrum; amplius oportere examinari. Posteā doceo tale aes colligere et fabricare, quoties usus venerit. 351. Hiems hujus regionis praeterierat. Calidior tempestas appropinquabat; quotidiani imbres augescebant. Die quodam Martii ⸤solito acriùs⸥ flabat ventus et continenter per noctem duravit. Sub ipsum mane per tenuem pluviam ego cum Totopillo cocorum sĭnum versùs pergebam, atque a speculâ meâ video lintrem terrae appropinquantem. Egrediuntur duo viri, una femina: tot modo inerant. Video protinus piratas non esse hos: viri defessi esse videntur, femina algescere. Haec ubi a vento protegatur, vestibus contectam collocant: ipsi vagantur, ramos aspectantes, ut qui cibum anquirunt. 352. Pistolas mecum habui, sed nihil erat quod timerem. Ramulo arboris raptim abscisso, hunc elate gerens, cum Totopillo descendi, ciebamque eos clamore: neque illi a nobis fugerunt. Jussi Totopillum colloqui, si forte intelligerent. Is cito confirmat, esse eos Gelavii populares, vento abreptos, jamque fame, labore, frigore enectos. Nolui, in portum admissis, secreta domûs aperire: sed jussi eum dicere, “cibum iis missum iri,” et ipsum juxtā manere. Ego actutùm redeo, tum Gelavium remitto cum cibo, uxoremque ejus cum spissis siccisque vestibus. Ipsi frustra conantur ignem fovere. Fenis et Totopillus apud eos morantur: Gelavius illico ad me redit: sic jussi. Tum colloquimur. 353. Ego aio: si per ventum non poterunt ante noctem regredi, nunquam regredi debere, ne plures posteā in nos reportent, pervulgato insulae arcano.--Is laudat consilium meum, modò possit fieri. Mox addit: velle se quĭdem plures insulae cives; sed invitos retinere, nisi vincias, fore lubricum; nam posse aliquando scapham meam furari.--Id me perculit, nec quidquam ultra dixi: tamen eundem illum in sĭnum hospites cöercere statuo. Fenis autem rediens ait, sibi illam feminam antea notam esse, et vero dilectam, atque ejus se misereri. 354. Quando refoti sunt, tertio die de reditu consulitur. Erat sane difficilis lintri reditus, si ventus eâdem ex regione perstaret flare, quamvis clementer. Imperavi ut nemo retineret eos, nemo abigeret, sed suis relinquerentur consiliis. Multas nobis gratias agunt, viatico accepto, aiuntque velle se, ut primum possint, domum redire. Quarto demúm die evanuerant, sub noctem regressi. 355. Haec erant in mense Martio, neque ego tunc suspicabar quò me invitum divina duceret Providentia: nam novos colonos arcessere pertinaciter nolui, quamvis timerem ne meis forem iniquus: sed sollicitudo acris semper me vetabat. Continuabantur menses, et nostra omnium opera. Praeteriere suo in ordine genialis pluvia ac foeda tempestas: tertiùm jam mihi redibat siccior aestatis pars. Nos quidem in fructibus colligendis tum maxime fuimus occupati. 356. En autem ipso Sextili mense, dum cum Calefo et Totopillo per rupem incedo, e saltu prodeunt duo viri barbari. Pistolâ correptâ, jubeo Totopillum eos compellare. Respondent, “amicos esse se, et regem insulae amicissime petere.” Jubeo, mei honoris causâ, tela in humum projicere: projiciunt. Tunc ut amicos saluto, recipere tela jubeo, et dicere cur, unde, venerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretatur responsa. Senior autem e duobus illis, mitis aspectu vir, qui fere septuaginta habere videbatur annos, in hunc modum loquitur. “Ego sum Cortops. Cum quindecim lintribus venio, octo et viginti familiis, ut tuâ veniâ cum bonâ pace consideamus hâc in insulâ, tibi pro summo principe obtemperaturi. Ceteros infrà relīqui, dum tua reportamus jussa. Agrum autem ex tuâ abundantiâ a te oramus.” Quia de re inopinatâ illicò respondere erat difficile, multùm salvere jussi; hìc in saltu requiesceret paulisper: honoris causâ hos duos meorum apud eum relinqui: me celeriter cum servis cibisque rediturum: tum nos de omni hâc re lībĕre collocuturos. 357. Itaque decessi solus. Proditum me credidi. Gelavius sine dubio nuncium Cortopi per illos viros miserat, quoniam me obstinatum sensit. Tamen si triginta viri armati jam in terram expositi erant, per vim telorum malè resisto palam: arte et solertiâ est opus. Aut suadere debeo ut protenus abeant, aut deliberare quo tandem pacto minimo cum periculo maneant, sive ad tempus, sive in perpetuum. 358. Interim irascor Gelavio et incipio objurgare. Ille admirans, obnixe ac simplicissime negat quidquam nuncii se aut misisse aut missum velle; idque iteravit tam anxie, ut nequiverim persistere. Jam hunc cum Pacho cibos ac dona aliquot relaturum mitto. Ipse, regalia assumens, memini Fenim fuisse feminae illius amicam. Igitur, missâ ad eam Lari, arcesso, et iratâ voce interrogo, quidnam hospiti dixerit. Illa, quanquam malè loqueretur, tamen, quae dicebam, satis intellexit. 359. Effusa in lacrimas respondet, se, ab amicâ suâ rogitatam, anne commode se hìc haberet, dixisse; “Immo optime: sane se esse beatissimam sub benignissimo ac justissimo principe in jucundissimâ insulâ.” Talia eam velle dicere, sermone quamvis incondĭto, intellexi. “An nihil aliud dixisti?” interrogo. “Sane plurima,” inquit. Quid ergo? “At ego nescio.”--Nonne tu nuncium ad Cortopem misisti, ut hùc vĕniret? “Certe nihil tale auderem (inquit) neque ausa sum.” Sed neminem tu hùc invitâsti? “Oh here (respondet), invitavi neminem; tantùm, ut credo, amicae meae dixi,--Vellem ipsam et quàm plurimos meorum sub optimo te principe esse beatos, velut memet.” Postquam experior nihil ultra sciscitando extorqueri, vultum compono: bono animo eam esse jubeo: dein egredior. 360. Incedens simul reputo. Si re verâ propter famam mei, non propter cupiditatem mălam, tot viri veniunt; tum verò, si prorsus eos venisse nolim, ipse memet objurgare debeo, quòd non fuerim injustior; neque adeò sunt timendi, qui ad imperata perferenda festinant. Meae me laudes fortasse emolliebant: nulla convincitur proditio. Tum illud surgit:--quatuor ope virorum nunquam hic navem fabricabor: si redire ad patriam volŏ, per plures id debet confici. Quid si nunc plures Deus ipse ad me misit? Ego-ne illos abigam, in aeternam memet redacturus barbariem? Reputans talia, cum alio prorsus animo ad Cortopem reverti, qui cibos jam confecerat, et cane meo, propter offulas blandienti, se oblectabat. 361. Nunciatur mihi, cunctam ejus plebem esse in portu hortorum; sub arboribus a calore protegi: habere secum maximum zeae atque oryzae numerum, item maniocarum; coria quoque comportare et maximas vestes, tegetesque quae malignam imbrium vim possint arcere: quadraginta duos viros puerosve esse, septem et quinquaginta feminas: Cortopis omnes dicto obedire: ipsum Cortopem mihi profecto velle submitti, constanter autem a me orare sedem idoneam.--Responsum feci plenum benevolentiâ. Pollicitus sum, illicò me demissurum, qui ligna secaret in focos, atque alterum qui plura ⸤cibo commoda⸥ distribueret, velut oleum, sal, aromata: tertium qui ollas cacabosque ferret. Interim me de sede dandâ meditaturum.--Mox nos redimus cavernas versùs, duo illi viri ad suos. Quando animadverti auram extra ordinem a meridie continuari modicam, melius censeo ut in scaphâ ⸤Gelavius cum patre soceroque⸥ supellectilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minoribus gemmis fulgens⸥ me repraesentat. Hic lignum secat, illi prandium properant. 362. Ego autem sub sericâ umbellâ propter fastum ac calorem tectus, ad Caprinum jugum deflecto, atque, inde prospectans, novae coloniae decerno longam illam oram subter jugo, cum primo sinu citra Lunatam Viam, si eo quoque ĕgērent. Sed ora illa facile suffectura erat. Postulo ut septimus quisque dies pro festo habeatur; ut, quot possint, illo die coram me veniant; ut Cortops quater in anno, ad minimum, me veneraturus adeat; ut mea lingua pro imperatoriâ linguâ aestimetur, quam cuncti, ut primùm possint, discant elŏqui. His acceptis legibus, proximo die circumremigant, suamque capiunt sedem. 363. Paullo pòst clariùs denoto; quidquid sit illâ in orâ, Cortopis esse, sine ullâ exceptione. Quaslibet aves, quoslibet pisces, illâ tantùm in orâ, pro suis oportere eum aestimare. Sin ultra lineam altissimi jugi Caprini voluerit venari aut fructum terrae percipere, id mecum amplius deliberandum. Si quid in monte velit seminari, id liberum esse; et quidquid coluerit quispiam, id fore cultoris.--Has quoque leges comprobârunt: tum ego sollicitudinem deponebam. 364. Mox ligones, secures, dolabras plurimas deligo, item marras aliquot et cultros mensales, quos Cortopi dono dem, suae plebi ad suum arbitrium distribuendos. Cultrum, furcam et cochleare, splendidiore specie, ipsi destino Cortopi. Sacchari aliquantum et olei addo, item aromata. Has res ille cupidissime ac multis cum gratiis accipit. Tum, ne gemmis Gelavius praeluceat, monili pulcrius variato exorno Cortopem. 365. Postea aliud quiddam mihi arrogo:--Si hostes hanc in insulam descendant, ut sub Cortope cuncti imperata mea perficiant, conferantque subsidia belli.--Id quoque facile conceditur. Tum citrea atque aurea māla, cocos nuces uvasque siccatas, et conservatarum ananassarum ollas ad Cortopem demitto. CAPUT (XIII.) TREDECIMUM. 366. Jamque post violentam concitationem res ad suos cursus rediēre. Sexdecim pòst diebus aestas procellis abrumpitur: piget me quòd cavernis hospites carent. Ego autem de meâ linguâ intrudendâ praesertim sollicitabar. Prima mea colonia et linguam non absurde et litteras parce didicerat: nunc meditor quô possim pactô easdem novae plebi impertire. Quando cum Gelavio colloquor, rogat ille, utrum velim eum assentiri obedienter, an loqui lībĕre. Lībĕre autem (inquam) loqui. 367. Tum infit: “Nos, here, tua familia, te et multùm audivimus et valde amamus: igitur in linguâ litterisque profecimus meliùs. Tamen nimius fuit ille conatus, nec nisi propter tui amorem tolerabilis. Duas res unà postulas, utramque difficilem. Crede mihi, longe praestat, ut de linguâ tuâ paullum differatur. Nostram potiùs nos linguam primùm litteris exprimere discamus: postea quidquid e tuâ didicerint linguâ (et discent multa paullatim) cupient ipsi scribere.” 368. Haec audiens, quasi obstupui. Quid? (inquam): tune linguam barbaram vis litteris effingere, et quantum possis, in perpetuum defigere?--Acriter respondet: “Nostrae tu, here, nescius es linguae, qui barbaram vocas. Lingua est copiosa, delicata, subtilis, tenerrima, sono mollissima, usu gravissima: immo, quantum conjicere possim, tuâ sane praestantior.” Quid ais? inquam. Ego non nōvi tuam linguam: recte dicis. Sed cur credis eam meae antecellere? “En (ait) quando tu _Nos_ dicitis, ego illud _Nos_ per quatuor vocabula interpretor. Nam aut _Ego ac tu_ valet, aut _Ego atque ille_, aut _Ego ac vos_, aut _Ego atque illi_. Hic quatuor sunt, quae tua lingua in unum illud _Nos_ confundit; nostra pulcerrime distinguit _Bini_, _Bili_, _Binir_, _Bilir_. Nonne hanc recte dico magis hic esse subtilem, accuratam, copiosam?” Assentior. “Item _Vos_ (pergit dicere) duas confundit res; nam aut valet _Tu cum ceteris quos compello_, aut _Tu cum quibusdam absentibus_. Hic iterum nostrates duo habent vocabula, _Vinir_, _Dinir_. Jam tu de _fronte contrahendâ_ loqueris; unam hanc a te didici locutionem: nos quatuor habemus verba simplicia. Nam frontem contraho aut propter lucem nimiam, aut meditabundus, aut cum maerore, aut cum malitiâ: nos quadrifariam dicimus ac simpliciter.” Perge ultra, (inquam). “Deinde tu (inquit) de _demittendo capite_ loqueris: nos septem vel amplius modis hoc pronunciamus. Nam caput demitto, primùm ut hostile telum vel ramum arboris devitem: deinde, ut venerer aliquem; tum, ut acutiùs prospeculer; quarto, ut assensum denotem; quinto, propter pudorem; sexto, per obstinatam contumaciam; septimo, in aquas descensurus; item octavo, saltans. En octo nostratium vocabula, Metic, Rodic, Fiarilic, Duthic, Lianic, Shanfic, Madiric, Reutic.”--Immo, Gelavi! (inquam interpellans) linguam tu meam parùm novisti: nam nos _Annuere_ adhibemus, assensum capitis demissi denotantes. 369. “Verissime dixisti illud, here! (respondet). Non nōvi tuam linguam, neque unquam plene novero, nisi si possem renasci, et cum lacte matris carissimas voces haurire; nisi possem cum pueris iterum colludere, in vestris ludis litterariis discere; nisi possem in contione sapientium fervida captare verba, atque in foro, ubi res venditis, multos per menses nundinari. Nisi de novo possem matris, sororis caritatem discere, et suaves amoris susurros nunc primùm tuâ in linguâ audire, nunquam sic ego complectar eam, ut tu corde atque animo complectĕris.” Fateor; vehementiâ ejus perculsus sum. Nihil tale expectaveram: itaque reticui. Tum addit,--“O here, noli succensere: sed ita se res habet. Lingua tua nobis in meram mentem vĕnit, quasi cum frigidâ luce. Nostra pectus tangit, animum erigit. Ut tuam nos, quantum possimus, discamus linguam, aequissime postulas; sed nostram quae tenerrimis nos memoriis perfundit, noli sic surripere nobis, ut tuam mancē apprehendamus, fortasse foede laceremus.” 370. Nunquam antea suspicatus eram, quàm sua cuique genti pretiosa esset lingua. Pòst paullo fassus sum, malè me consuluisse, Gelavium recte judicare: itaque jubeo, si possit, populares suos edocere, quô pacto ipsorum linguam litteris exprimant. Tum ille a me opem orat. Dicit, meis litteris illorum sonos non omnino congruere; propterea, se haerere. Equidem non modo Lusitanicē multa de orthographiâ (quam appellant) cogitaveram; sed priùs, quando Maurusiē discebam loqui, omnia Europaeis conscribebam litteris, mutatis additisque aliquot formis. 371. Igitur fere centum auditis perscriptisque vocibus, tandem quum autumat omnes linguae sonos se mihi pronunciasse, facile ei totam seriem explico. Hoc ubi plurifariam probavit, crediditque rem confectam, totum gregem nostrum edocet; illi alacriter arripiunt. Postea, die Domini, quando ceteri conveniunt, incipit horulam dare huic rei impertiendae. Ego autem illo die contionor de rebus pluribus, quae possint mentes stimulare, excolere, firmare. 372. Illud laetus video, non esse segnes hos barbaros neque ventri aut temeto deditos. Etenim veloces esse et armis strenuos, id cuncti pro publico officio aestimabant. Sed ludos sedulo iis commendo. Feminae nostrae quotidie natabant, sed suo in grege: nos viri jam ⸤duntaxat extra portum⸥ natamus. Ego sic jussi: namque ipsis non interesse videbatur. 373. At ego jam decerno, igneorum telorum usum Gelavio ac Totopillo impertire, quo tutior fiam. Id summo cum gaudio accipiunt, ut documentum fiduciae meae. Pulveris nitrati quia parcissimus fueram, aliquantum etiam restabat. Hoc reparari posse desperans, quidquid potest sine dispendio pulveris doceri, edoceo, atque illi acerrime artem meam assequi conantur. Totopillus de pulveris illius compositione acriter exquirit. Carbonem facile explico; sed quid sit nitrum, quid sulfur, nequeo interpretari; nec, propter immane periculum, vellem eum componendi experimentis se objicere. Itaque hoc pro arcano relinquitur. 374. Hâc aestate ego ac Pachus in pensilibus lectis super rupe dormiveramus: ceteri tres cum uxoribus malunt in cavernis manere; neque ego prohibeo. Pachum pro comite mecum assumo. 375. Inter haec subita res iterum rotam meae vitae convertit, et demum me părentibus, mihi patriam reddidit. Ante lucem, tertio ante Idus Decembres, bombus cannonis me expergefacit. Iteratur ter quaterque. Agnosco signum navĭs, quae opem in periculo orat. Primâ luce per prospeculum contemplor, videoque navem magnam, quae in arenis longe a terrâ haeret. Arbitror illas ipsas esse arenas, ubi, quatuor antè annis ampliùs, nostra navis se impegit, confregitque mālos. Attentiùs observans, credo unum mālorum esse confractum. Mox vexillum discerno: id erat Anglicum. Tum miro gaudio, moerore, spe afficior. 376. Mare erat tranquillissimum: vix ulla tum flabat aura. Acie oculorum contentâ, per prospeculum nihil video motûs neque instantis periculi. Tum illud succurrit: Quidni possumus, pluribus connitentibus scaphis, remulcis navem ex arenâ detrahere? Gelavium jubeo properare ad Cortopem, et meo nomine impense rogare, ut lintres suas cunctas cum remigibus robustissimisque remulcis ad navem mitteret, atque ⸤a me dicta⸥ eos accipere juberet. 377. Protenus ego cum Totopillo et Calefo Pachoque in scapham ingredior: nos quatuor remigamus, quoniam ventus deest. Cibum nondum gustaveramus, sed comportari jussi quidquid esset in promtu. Primi ad navem pertingimus, mox Anglicâ voce exquiro, ubinam sit praefectus navĭs. Illi mirabundi, et laetantes quanquam tanto in periculo, eum evocant. Narrat mihi, id quod ipse dispexeram. In littus, nocte utique tranquillâ, incurrerant, fregerantque mālum anteriorem. Etiam tum haerebant, timebantque ne surgente vento obruerentur. Dico me jussisse lintres remigesque tracturos vĕnire, si forte id opis esse posset. Tum certiorem me facit, fundum nāvĭs esse solidum, neque admisisse aquam. Mox a magistro bolidem petii, et a scaphâ meâ tentabam aquas. Sex ulnae navi sufficiebant. Means remeansque in scaphâ, submarini aggeris finem dimidio fere horae satis comperi. Jam autem tredecim pervenere lintres. Magister me docebat, quot remulcis esset opus: ipse affigit, funesque ex suo addit. Saburram tramovet, partes navĭs afflictas levans. Ejus dicta per me et Gelavium traduntur. Remis incumbunt, graviùs quàm violentiùs primò. Remulci tenduntur, strident. Exclamat Gelavius: credo eum prohibuisse nimium intendi. Iterum; ter; quater incumbunt: demum non frustra esse video. Motus quidem navĭs exiguus apparet, augescit, continuatur: tandem clamor gaudentium exoritur: navĭs vădo detrahitur et protenus bene natat. 379. Tum magister a me gubernatorem petit, qui in tutum aliquem locum navem deducat, donec mālus erit resartus. Multùm ille miratur, quum respondeo, “nemini ceterorum quidquam de hôc mari esse notum, me sōlum littoris aliquam habere notitiam.” Remigibus per Gelavium indico, sperare me rem recte processuram: multas me agere gratias: sed parati sint iterum adjuvare, si iterum sit opus. Interim aura diurna a mari surrexerat, et, vēlis aliquot praetentis, tardiuscule movebatur navĭs. Ego in scaphâ, profunditatem semper praetentans, flumen versùs, in quod primam meam direxi ratem, sensim deducebam. Sed quoniam tempus procellosum longe âberat, suasi ut ancoram extrà jacĕret, deinde per suos nautas exploraret ostium. Assensus est. Tum ego meos viros cum scaphà domum remitto, ipse in navi maneo colloquii gratiâ. 380. Protenus magister quaerit, anne novum possit mālum apud nos ĕmĕre. Respondeo: “Immo, secāre. Esse plurimas suprà arbores, mālis idoneas; quas succisas posse facile in vallem detrudi, et, in ripâ fluminis dedolatas, aquâ vehi ad navem. In ostio fluminis tutissimum esse portum vel furentibus procellis, modò profunditas aquae navem admittat.” 381. Jam quaerit, anne cibos praebere possimus. Id vero promitto. Illicò jubet prandium omnibus apponi liberius, narratque parcius per plures dies comedisse cunctos, quia metuerant inopiam. Ego verò interrogo, quare has in regiones venerint, utrum gnari an inviti. Ille postquam quaedam imperavit, seorsim ductum humili me voce compellat. 382. “Tu me (inquit) valde adjuvâsti; ergo lībĕre loquar. Merces ego Anglicas a Bristoliâ ad Jamaicam debebam portare. Propter vim venti in Corragiam Hibernorum confŭgĕre sum coactus.” Ibi aliquot meorum nautarum majore mercede mihi surripit alius quidam navĭs magister. Tum alios ex necessitate accepi, quales ipse locus dabat, mercenarios nautas, quorum tres erant valde improbi. Multa molientes, seditionem serebant et bonorum pervertêre mentes. Tandem cö-orti, in catenas me dĕdēre, quum maxime eramus in Occidentalis Indiae mari. Quid de me facere voluerint, nescio; sed ceteri nautae nihil gravius in me consuli patiebantur. Oculos Europaeorum fugientes, inter barbaros (ut opinor) se volebant recondere, credebantque se posse ditescere, divenditis meis mercibus. Unâ ex orâ optimam aquae copiam assecuti sunt, absentibus barbaris; mox, ubi cibos volebant ĕmĕre, orto jurgio, duo e navalibus sociis occisi sunt, quorum unus callidissimus erat e tribus illis improbis. Ceteri, qui cum scaphâ erant, aegre effūgēre. Duo illi, qui restabant e pessimis, homines imperiti, vi ac minis ac consuetudine quâdam navem regebant, quanquam coeli ac maris et chartarum marinarum ignari. Cibos iterum ac ter frustra quaesivere: propter inopiam alimentorum ceteri murmurabant: demum proximâ nocte sub auroram in arenas incurrimus. Tum verò imperitiae horum hominum succensentes, nautae eos catenis vinciunt, me liberant, orantque ut sontes puniam, ceteros a periculo lībĕrem. Ego stătim cannonas opem orantes personare jussi: illud restat, ut si possim, quod male factum est, resarciam. Jam autem, dic mihi, (quod maximi est) quot gradus terrestris longitudinis hic habeamus. 383. Paene risi, quum haec me interrogaret. Respondeo: illum a meo vestitu posse conjectare, quantâ in barbarie verser. Loci sane latitudinem, stellis observatis, cognosse me; longitudinem (quam appellant mathematici) prorsus nescire. Id tantum me habere cognitum, ad Occidentem nos degere, ultra ultimum Orinoconis ostium.--Ille ait, etiam hoc cognosse, magni referre. 384. Mox interrogo, anne velit me in patriam reportare. Is confirmat, maximo illud sibi gaudio fore; nec gratiis modo revecturum; nam propter servatam navem magnum mihi a se suisque deberi praemium. Tum jussi, de ⸤hôc quod dicebam⸥ reticere; jamque me in suâ scaphâ ad terram vehere, ut de cibis comparandis imperarem. 385. Undeviginti viri in nave erant: carnem recentem Anglis credo fore libentibus. Totopillo dico, si laqueis porcillos, lepores avesve possit capere, quàm plurimos capiat, ac vivos. Pachum ac Calefum, trahâ ac trahulâ eductâ (illâ duobus jumentis, hâc uno) mecum ad colles Caprinos vĕnire jubeo; Larim Fenimque in calathos plures fiscellasque componere dioscoreas, maniocas, bananas, dactylos, aliosque fructus vel legumina: Upim caseos promere quos habebat plurimos, et quidquid piscium sale condītum reservaverat,--si id quoque nautis usui foret. Ova gallinacea mihi non erant: pullis avibus parcendum decrevi. Denique Gelavium ad Cortopem mitto, orans ut si quid aut zeae aut oryzae possit sine suorum detrimento tradere, id meâ gratiă navi convehendum praebeat. 386. Pachum ac Calefum jam summâ in rupe offendi opperientes. Caprarum silvestrium agros versùs imus rectā, usque eò ubi propter asperitatem saxorum nulla erat trahīs via. Tum Pachum jubeo quàm occultissime, more barbarorum, pone saxa inserpere, donec gregem aliquem intra teli conjectum videat. Ignipultas duas iis tradideram portandas: una erat bituba mea. Ambas jam suffercio. Ut Pachus recurrit, progredior caute, etsi neutiquam fugaces erant hae ferae. E duplice tubo bis maximâ celeritate jaculatus, duas antilopas occīdo. Totus grex aufugit; sed propter formam locorum non potērat extra jactum extemplo evanescere. Alterâ ignipultâ de Calefo arreptâ, tertium protenus dejicio mortuum: is mas fuit, grandis ille quidem, qui restiterat hostem conspecturus. Jumenta nostra paxillis destinaverāmus: eò jam necesse erat praedam deportare. Calefus et Pachus, connisi, satis aegre humeris suis capras, unam post alteram, deferunt. Caprum antilopam video nimium fore: quare egomet, oneri submissus, adjuvo. Sic per trium virorum nisūs hic quoque in trahulam componitur: dein protinus domum eos remitto. 387. Egomet lacum versùs propero, ut anseres vel ferum olorem reportem. Ipsam ad lacûs oram nunquam pertigeram: ibi nunc olores video maximos. Anne pisces comedant, anne caro sit bona, nescio; credo tamen pisces e dulci aquâ non nocituros gustui. Itaque igne conjecto maximum alitem, qui vix in margine erat aquae, occīdo; quem, quanquam canis non aderat, facile assequor. Hunc reportavi humeris meis, incommodum sane onus. 388. Ad cavernas Cortopem offendo, qui collocuturus de zeâ et oryzâ venerat. A Pacho vult discere, quanta sit secundae spes messis; item a Totopillo quantam vim radicum esculentarum, aut a nobis satam, aut genitam in vallibus, debeamus exspectare. Certior de his rebus factus, decrevit et zeam et oryzam praebere satis liberaliter. Eum magno cum honore excipio, oroque ut ad coenam maneat. Plures res in musēo nunc primùm ei exhibeo. 389. Inter haec pervēnit Totopillus cum navĭs magistro. Magister breviter ait, Ostium fluminis a se esse exploratum; satis superque esse aquae profundae; cras cum aestu maris velle se intrare. E valle Totopillum in rupe a se visum esse; (is de cuniculis ibi satagebat:) se cursum suum ad eum direxisse, ut ad me duceretur.--Totopillus secum habuit in sacculis quatuor vivos, unum mortuum cuniculum; dein ego demonstro magistro, quos ei cibos destinem. 390. Is de ceteris rebus multas agit gratias; sed unum illum ait sufficere antilopam, duas feminas nolle. Nam tantam carnis vim corruptum iri, nisi propere comedatur; nautis autem qui decem per dies parciùs pasti essent, insaluberrimum fore, si multum subito carnis haberent. Sed ego (ait) in rupe mansuetum vidi gregem: quidni possis duos tresve haedos cum pabulo vivos navi imponere, quando in eo erimus ut solvamus?--Tum video errasse me per properantiam: porrò mālus novus erat caedendus. Igitur respondeo: “Bene est: quidquid poterimus, faciemus.” Tamen de meis haedis aegre ferebam: nam quidquid mihi cicur factum est, et e meâ manu pascebatur, id jugulare dolebat me. 391. De olore oblītus eram facere mentionem: nunc sententiam muto. In Cortopem convertor, interprete Gelavio. Multo cum honore illum maximo alite dono, item duabus mortuis antilopis, ut suis remigibus, si sibi libeat, praebeat epulum. Addo, nolle me oryzam ab ipso orare, nisi esset, unde supplerem. Is laetus accipit, polliceturque lintres ad convehendum cras mittere.--Tum a Totopillo quaero, numve aves porcillosve ceperit. Nondum ullos, respondet.--Igitur differas (aio) hanc rem, donec resarciatur navĭs: nunc ex uno illo lepore coenam appara.--Id ille properat. 392. Confectâ coenâ, Cortops ad suos vult extemplo redire. Ego cum magistro trans rupem ambulo, ut arbores mālo idoneas oculis lustret. Quatuor, quas denotat, cretâ distinguo: hae erant in saltu meo. Descendens ad flumen quintam animadverti, ejusdem fere magnitudinis, quae pōpuli instar gerebat. Hanc ut propiorem commendo, atque ille comprobat. Tum aio: “Fabrum tu navĭs tuae cras hùc mittito: si quid jumentis opus fuerit, ego per viros meos praebebo.”--“Eheu! (respondet): faber meus cum insignissimo illo improborum fuit a barbaris occisus: idque me male habet, quòd nemo apud me est, qui arborem in mālum dedolare calleat. Sed nisi inter vos quispiam est fabrili arte exercitus, nautae mei, ut ut poterunt, caedent.” Tum narro et me et quosdam e meis ex necessitate multam rei fabrili dedisse operam; et posse nos, si velit, hanc rem aliquo tandem modo perficere. Id lubens audit: ait se, mālo, qui fractus sit, in ripam exposito, alterum, ejusdem plane mensurae, imperaturum mihi; pretiumque ejus, pecuniâ aestimatum, in accepti tabulam mihi relaturum. Tum ego, quantum possum, spondeo: is ad suam scapham abit, in navem rediturus; ego ad cavernas. 393. Postero die sine ullâ difficultate Pachus et Calefus arborem illam succidunt et ramos amputant. Navĭs cum matutino aestu ostium subit fluminis, mālumque illum confractum in ripam excutit. Ibi ego accuratissime omnes ejus partes metior conscriboque. Fabrilia navĭs instrumenta recognosco: mōlem quandam cochleatam mutuor et maximas confibulas plures; quoniam utroque in fine inter operandum debeat arbor firmiter destinari. Dolabras item et runcinas inde sumo, ne, si nostrae in caedendo retundantur, absumatur tempus. Ego quidem videbar plus festinare quàm magister; inaniter credo: sed spem redeundi oblatam tandem, mora uniuscujusque diei videbatur imminuere. Video cras operam perfectum iri: igitur Totopillum jubeo, quàm maturrime possit, testudinem capere; mox pabulum haedinum in navem congerere. Enimvero cras, id est, tertio die, ut speravi, mālum perfecimus. Vespere Gelavium ad Cortopem mitto, nunciaturum, me gravissimâ de re velle colloqui, quae cum plebe suâ debeat communicari; quare in ejus honorem, nisi quid nolit, ipsum me ad eum mānĕ venturum. Respondet, lubenti fore. 394. Mānĕ, regium vestitum gerens, meâ in scaphâ, comitantibus Calefo, Pacho, Gelavio, circumnavigavi ad Cortopem. Is me multo cum honore excipit. Tumulum quendam vel tribunal e cespite exstruxerant, in quod mecum ascendit, et in arundinaceo quodam picto tapēte me requiescere jubet. Tum ad contionem suorum verba facit,--credo ut me iis commendet: illi conclamant plaudentes. Assurgo et manibus gesticulor: nihil aliud poteram. Dein descendimus, et per Gelavium oro, ut Cortops mecum et Calefo seorsim colloquatur. Jam me aperio, Calefo interprete. 395. Aio, me omnibus insulae meae civibus summam optare prosperitatem: hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse curae. Illum, quippe virum nobilem, mitem, seniorem et diu notum, quasdam propter causas me ipso fortasse meliùs eorum fortunis praesessurum: quare unâ sub condicione esse mihi in animo, ut de principatu illi cedam.--Primò non credit Calefum recte interpretari. Bis terque interrogabat, et, ut iteraretur res, postulavit. Igitur ego, regiis gemmis de meo collo detractis, illius super capite sustinebam. Sensi hominem valde moveri. Tum quaesivit, quaenam foret illa una condicio? Respondeo:--Quoniam illi non essent filii, postulare me, ut Gelavium pro suo filio et principatûs successore adoptaret; et postquam ego coram contione Cortopem meis regalibus exornassem, is rursus Gelavium, pro suo filio ac successore pronunciatum, regio aliquo more publice agnosceret. Libentissime hanc condicionem accepit. 396. Tunc adhibitis in colloquium Pacho ac Gelavio, retĕgo quid actum sit. Pachus laetatur, Gelavius obstupescens lacrimatur, interrogatque, numne abeam. Protenus explico; hanc navem meorum esse popularium et ad meam redire patriam: oportere me, patris senectutem amanter fovere; porro hìc me, si maxime linguae Indicanae forem peritus, paucis aliquot posse esse carissimum, universis non posse esse acceptum gratumque principem. Non me poenitere quòd artem litterarum iis per Gelavium tradiderim. Hanc si excolant, filios fore patribus, nepotes filiis usque sapientiores. Sed opus meum hâc in insulâ finitum esse.--Profundum subsequitur silentium. 397. Pòst paullisper Cortopem rogo, nunquid obstet, quominus rem illico perficiamus. Ille, quasi evigilans, vacuis oculis aliquid respondet. Interpretantur: “Nihil quod sciam.” Tum Calefus in cespitem escendens pauca proclamat, populum in contionem revocans. Opperīmur, donec quàm plurimi reveniant. Tum Cortopis manum tenens, cum eo iterum escendo, cunctis mirantibua quid agatur. Protenus ego meo capite detractam cristam Cortopis impono capiti, et monile meum e bullis fulgentissimis et versicoloribus collo ejusdem circumpono. Adstrepit plebs gestiens. Mox Pachus explicat, me in honorem Cortopis de meo principatu cedere. Conclamatur ab universis. Descendimus ego ac Pachus: Gelavium escendere jubeo. 398. Rursus Cortops palam nunciat, se publice Gelavium pro suo filio adoptare, quem se mortuo debeant pro principe venerari. Post haec dicta, ipsum illud monile meum, suo collo detractum, imponit Gelavio, quò manifestior meis sit oculis acta res. Applaudo. Tum Cortops Gelavii collo manus suas circumdat, et paternum ei osculum imprimit. Dein brevissimum aliquid proclamat, quod mox mihi explicant: “En vobis filius meus!” Mox maximâ cum acclamatione disceditur. Oro Cortopem, ut propter mea summa negotia, si illi id non sit incommodum, ad meum portum secundo mānĕ veniat. Mox multâ cum ceremoniâ decedentes, domum scaphâ petivimus. Haec quarto erant die, post navis adventum. Eodem sane die novus ille mālus per duo jumenta ad navem a Totopillo deductus est. CAPUT (XIV.) QUARTUMDECIMUM. 399. Quinto die novus ille mālus suum in locum figitur. Ego autem quidquid volebam asportare, deligebam, componebam,--laetans, moerens, gemens, mire varius, et valde taciturnus. Statui autem me ante quintum finitum diem meas res omnes confecturum: atque confeci. 400. Sexto die pervēnit Cortops, sic ut rogaveram. Pulcerrimum ei gladiorum meorum, qui erat e chalybe caeruleo, atque unam novaculam cum coticulâ suâ coriaceâ, dono do; item optimam ignipultam aucupariam: dicoque, si artem jaculandi velit discere, posse a Gelavio doceri. Mox furcillam mensalem et cochlear, quae argentea habebam, ut regii juris, detuli. Instrumentum meum fabrile ac coquinarium omne ei exhibui, jussique, si quid praesertim vellet, inde deligere. Nihil ille nisi ferream cratem, sartaginem[Y] et duas secures delēgit. Serras dixit se cunctas concupiscere; sed accipere,--id fore impudentis. Tum ego arridens dico, quidquid cum Gelavio reliquerim, ejus usum fructumque penes Gelavii patrem principemque fore. Mox addidi, nescire me, quanti meam ille scapham aestimaret; Gelavii et Totopilli operâ fuisse exornatam; sed honoris causâ, acciperet a me. Honoris (respondet) causâ lubentissime se accipere. Denique sericam meam umbellam illi trado, quoniam haec quoque regium quiddam habere videbatur. Post prandium, ipsâ in scaphâ cum donis meis revertit, suam lintrem (pulcram illam quidem) concedens Gelavio, sagittasque Totopillo cum arcu splendidiore. Equidem meis omnibus sedulo multa gratificabar, maribus ignipultas pistolasque imprimis, honoris fortasse causâ, item alias res plures; sed feminis quae dari oporteat, aliquanto difficiliùs statuebam. 401. Rerum serie abreptus, cladem cymbae omisi narrare. Upis, praeter alias operas, in piscibus colligendis condiendisque erat utilis. Solebat in cymbâ retia mea ipso in portu visere, inde pisces reportans. Haec mulier cum Lari item nova fecit retia, et vetera resarcivit. Quodam die, quando, reti elato, in eo erat ut pisces extraheret, accipiter quidam marinus pro pisce certabat: id quod aliàs evenire noveram; nam hominem hi alites parùm formidabant. Ea surgens, remo afflixit alitem; sed vi verberis oblique se e cymbâ praecipitavit. Forte plenus tum maxime erat aestus, mari satis tumido. Cymba, resorbente aestu, extra asportatur, mox in scopulos affligitur. Mulier enatans facile terram attigit: cymbae nil nisi tabulas quasdam et unum remum recuperavimus. 402. Totopillus, ut primum tempestas favet, tres testudines ope Gelavii ac Pachi reportat. Has cum plurimis cibis vivas ad navem ego cum Gelavio, ipsius in lintre, conveho: ibi cum magistro colloquor. Polliceor vivos haedos pusillos quatuor: demonstroque, si amplius vellet pabuli, nautas posse e valle metere. Antennas, ait ille, mali etiam deesse; rogatque anne possim fracti mali antennas probe affigere, ceterasque res concinnare: suos enim nautas valde esse inhabiles, quos e Corrhagiâ duxisset. Credo posse me operam conficere; sed Dominicus dies accedebat. Ne post discessum meum prorsus negligeretur ille dies, comperendinavi rem. “Die Lunari (dixi), si potero, perficiam; tum tu die Martis navem fortasse solves.” Se fore praesto, ait, si ventus faveat. 403. Tum seorsim magistro dico; quoniam fabrum non habeat, quidni me pro fabro suo rediens accipiat? Ridet primò incredulus; sed quando me serium videt, respondet, “Sit sane, ut vis. Si opera tua fabrilis navi suffecerit, plenam fabri mercedem a sociis meis domi accipies. Servatae navis praemium tibi erit integrum. Pro cibis quos praebes, pecuniam non numerabo quidem nunc, sed aestimabo.” 404. Tum quales habeat merces, interrogo. Ait se ad Jamaicam portare agricolendi instrumentum, item vilia servorum vestimenta, et quidquid coloniae sit idoneum. Num serras habeat, num palas, rogo. Maxime, ait. Tum ego decem serras, decem palas, quadraginta cultellos plicatiles, quadraginta vestes e gossypio, et longi gossipii quatuor fasces, emo; novum donum Cortopi. Sic propter oryzam spero ejus plebi satis repensum iri. Mox varia conficio feminis nostris munuscula, aliqua viris meis, quae referre taedet: longè plura sane Gelavio confero, inter quae duo pono dolia pulveris nitrati, quatuor missilis plumbi sacculos. Has res omnes magister contra me in tabulam impensi refert, polliceturque in cavernas meas deportare. 405. Cras, qui dies erat Domini, plurimi convenēre, ut me ultimùm salutarent. Multa dixi benigne, sed moribundi hominis animum gerebam. Multis Gelavium monui, ut quantum posset, non his tantùm viris, sed posteris prospiceret; nempe, si seniorum consilio de agris colendis, de usu-fructu agrorum ac maris, de aedibus condendis, de materie saxi caementique fruendâ, leges aequas firmasque promulgaret. De talibus rebus prout leges bonae exercentur, ita (dixi) civitatis cujusque viget polletque status. Si de his quae Deus donavit mortalibus aeque juste-que inter homines statutum sit, tum fore ut singulorum industria vigeat, universorum copiae abundent; neque unquam uberrimâ in insulâ defore principi tutamenta majestatis, si usque ad humillimum quemque civem descenderit principis aequitas.--Ille mea verba quasi haurit atque recondit, rarò respondens aut paucissima. Tandem ait (ignoscat mihi lector, quòd refero,) “O here, nunquam ego volui regnare; sed si antea nescirem, in te didici quaenam essent regnatoris elementa.” 406. Postea dixi: “Nae tu, quidquid evenerit, id agas, ut nunquam hâc in insulâ duo sint inter se liberi principes. Si ad tempus id devitari nequibit, at tu per foedus facito ut filii vestri ac filii omnium qui in eâdem hâc erunt insulâ, eôdem summo principe utantur. Quàm mites sitis inter vos, tu optimē noveris. Quàm atrox funestumque possit esse bellum, ego video, quatuor illos fortesque requirens Cortopis filios. Tu in fratris jam loco es erga Totopillum; cur, quaeso, acerrimi quondam crudelissimique fuistis hostes?” Lacrimâ obortâ, “Tu conciliasti,” inquit. De se nihil promittebat. 407. Die Lunari antennas resarcivimus: tum funes nautae ipsi ordinabant. Magister queritur, inter fructus non fuisse limonas, de quâ re illico imperabam. Mox Totopillus octo aves vivas detulit, quinque mortuas; ex his tres grandes erant; otidas esse credidi. Dixit habere se porcillos quoque, cras fortasse alia delaturum. 408. Ego unam acum polarem, unum par pistolarum, bitubam meam, alteramque aucupariam mecum eram avecturus; item quidquid proprium fuit Brazilici magistri. Quidquid nemini datum relinquerem, id omne pronuncio Gelavii esse. Hunc porro rogavi, ut in matris meae honorem cocum illam in portu rigaret foveretque. 409. Summo mane experrecti, maximâ cum exspectatione multi mortales discurrimus. Totopillus mature porcillos vivos tres detulit, novamque avium copiam, inter quas columbi erant e meis vivi. Seriùs Fenis, Laris, Pachus fiscellam limonum suo quisque in capite deportat. Mox a Cortope nuncius remigum operam pollicetur, siquà forte opus sit. Sed propter ventum adversissimum et cautes vadosi maris parùm nōtas, magister honorifico responso negat se audere hodie egredi: id quòd multùm doleo. 410. Nam suspensis intentisque animis moestissimum est segnitia: item, paratis rebus omnibus, quid nobis nisi segnitia restat? Propterea, procedento die, juvabat me quòd magister, plurima interrogando, multum a me sermonem elicuit. Praecipue mirabatur, quô tandem fato ego, Anglus homo, inter Lusitanos Brazilienses ineunte adolescentiâ fuerim colonus, ubi ipsa religio deterret Anglos. Ubi Gelavius quoque oravit, ut totam hanc rem plenius explicarem, in plenâ nautarum contione hanc tandem in modum locutus sum. 411. Ego, in nave Anglicâ ad Guineam navigans, a Mauro piratâ captus sum cum sociis nostris navalibus. Is me quatuor fere annos pro servulo laborare co-egit. Tandem felici audaciâ aufugi, in phaselo heri velocissimo, unum puerum Maurum simul asportans. Ipso in Oceano nave Lusitanâ excepti sumus atque ad Braziliam devecti. Magister negat se pro naulo quidquam a fugitivo Christiano accepturum: pro phaselo et rebus omnibus quas asportavi, ipse pollicetur pretium. Denique ab hôc viro liberali, postquam in Omnium Sanctorum Sinu ancoram jacimus, persoluta mihi est summa ducentarum viginti minarum Lusitanarum. Hoc caput mihi erat pecuniae, in Braziliam exposito. Fatendum autem est me clam patre navigasse; noluisse me idcirco sic reverti in patriam, ut părentis opes iners consumerem. 412. Illa sane regio, immensa agrorum, profunda saltibus, vacua virorum, advenas libentissime excipit: nec diu exspecto, antequam apud colonum quendam in agriculturam adhibear. Primò quidem propter linguam ignotam parùm eram utilis. Poteram sane colentibus astare, observare, segnitiam cohibere, et modicâ quâdam operâ cibum tectumque mereri, ut ne ex meo impenderem. Interim per eundem navis magistrum transigebam, ut ex Angliâ pecuniae quaedam meae ad me mitterentur. Is nempe, Ulyssiponem rediturus, credebat se illic posse id procurare, si ego litteras sibi ad mearum pecuniarum sequestrem confiderem; id quod lubenter feci. (At femina habebat nummos meos, vidua magistri navis, primi mei atque optimi patroni.) Postea autem vir benignus, re meâ tanquam suâ ipsius accuratius perpensâ, ait nummis nequaquam opus esse; sed caput pecuniae, postquam de summâ certior veniret ab Angliâ nuncius, Lusitanâ merce mutandum, qualis praesertim Braziliae esset idonea. Posse me post aliquod tempus Ulyssiponem ad se scribere, siquid potissimum vellem: sin minus, tum quaecunque sibi viderentur, reportaturum. Gratias sane ēgi, litterasque ad amicam viduam composui, in quibus omnia, quae contigerant, strictim narrabantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae, laeta effugio meo, propter mariti sui memoriam Lusitanum magistrum ex suo liberaliter donat, simul parentibus meis cuncta impertit. Comperire non potui, credo tamen, meas apud illam pecunias a patre confestim auctas esse; nam merx quam demum accepi, aliquanto plus erat quàm quod aut exspectaveram aut potui explicare. Sed redeo unde deflexi. 413. Colonus ille (Araujo ei erat nomen) cujus in operis eram, agri ditior erat quàm pecuniae, nec potuit naturali agrorum ubertate ita frui ut debebat. Ager per servos colitur. Atqui ille neque tot servos, quot opus erant, habebat, neque instrumentum satis amplum, si, propagatâ culturâ, reditūs ac commercia opperiretur. Ut industrium me primò esse vidit, agrique colendi haud ignarum; mox, intellexit nummorum me aliquantum manu tenere, alias exspectare ab Angliâ pecunias: sensi eum familiariùs me compellare, tum saepiùs astare, velle colloqui, ad mensam interdum adhibere. Mox pueris uxorique me commendat. Garrio cum pueris, ruri cŏmĕs fio; ludum quasi gladiatorium facio,--non cum ipso gladio, nam virga pro telo erat,--dum doceo quomodo Anglus nauta, quomodo Maurus, feriat, arceat. Quae omnia non modo animum meum inter peregrinos valde solabantur, sed propter linguae quoque usum proderant. Lusitanicē loqui ex pueris disco, cum patre sermones ⸤ipsius de re⸥ habeo arctiores. 414. Tandem is se aperit. Benigne de me quaedam praefatus, ait,--Si socium haud pauperem haberet, ambobus lautius fore quàm nunc sibi soli: tantam esse agri ubertatem, coeli teporem, aquarum abundantiam. Me, si in haereticâ religione persistam, agros meo nomine non posse in Braziliâ tenere. Sane se velle, concordes forent omnes Cristiani: sin autem id fieri non possit, tum--idoneâ factâ syngraphâ, quin pecunias in fundo ejus collocem, amplosque reditūs foenore accipiam? 415. Ubi cibus abundat et jucunda aeris temperies facili operâ corpus fovet, ibi (opinor) animi ad liberalitatem, apud nos ad avaritiam, sunt propensiores. Itaque coloni illi sunt haud raro segnes, negligentes, prodigi; profecto non sunt illiberales. Quare, quae in medium proferebat, cōmiter excutiebam; neque abhorrebam a viro, vultu moribusque juxtà benigno. 416. Illud quoque considerabam; Lusitaniam Angliae arctiore quodam vinculo astringi, ex quo tempore formidanda illa, ingens potentiae Hispania, nostra dirissima atque implacabilis hostis, e possessione Lusitaniae est exturbata: quo tutiores mihi fore pecunias, apud civem Lusitanum collocatas. 417. Denique consensi; scriptisque litteris, quas merces ille desiderabat potissimum, has ego Ulyssipone reportandas ad me rogavi. Pecunias propter praesentēs usūs illico poteram ex arcâ meâ conferre. Paciscitur porro, ut ego operas agrestes curem regamque, ille praestet mihi ex ipso fundo cibum, servos, equos, cuncta quae maximi sunt: cetera ex praesenti pecuniâ atque ex annuo foenore facile solvo. 418. Miranda sane est illâ in regione arborum atque fruticum tum copia, tum proceritas. Plurimarum nomina arduum est dicere: immo, prorsus populis Europaeis sunt incognita. Celebris est ibi mandioca esculenta, item milium atque zea Indica, item banana, et oryza sativa. Atqui ego, qui plurima terrâ nascentia apud Mauros didiceram, tamen longe plura hìc primò ignota invēni. 419. Noster quidem fundus saccharum praecipue et tabacum gignebat. Radīces esculentas, olera, cerealia, ipsi in suis agellis servi edŭcant, heroque praestant unus quisque aliquantum. Ille sēmină quaedam, instrumenta, vestimenta, tecta domorum confert; cuncta administrat, defendit, regia vectigalia persolvit. 420. Per biennium plurima circa fundum erant novanda. Plus aliquando excolebatur agri. Sepēs, viae, portulae erant conficiendae: tum casulae novae, plutei. Distribuendum instrumentum, cultura regenda, multa nove docenda. Irrigatione non opus erat; duntaxat propter oryzam quibusdam in agellis cohibebantur rivuli decurrentes. Tertio itidem anno multâ opus erat alacritate et perpensatione diligentissimâ, ut ad amussim judicarem quid sapienter, quid stulte impensum; quae retinendae rationes, quae mutandae forent. Necnon, ipsorum servorum ingeniis jam meliùs perspectis, ad suas quemque curas fructuosiùs poteram disponere. Tantummodò non satis habebamus virorum in operis, quanquam vernulae quotannis nascebantur, et post aliquot annos videbantur suffecturi. 421. Attamen quarto jam anno affluebant opes, servuli continuam officiorum rotam persequebantur. Socius (sive collega) ille meus Araujo, vetus negociandi, externas fundi nostri res diligenter administrabat. Ego verò quasi brachiis replicatis poteram ditescere, nisi quòd propter novam hanc segnitiam tum maxime fundi, regionis, hominum, meique ipsius taedebat me. 422. Debebam fortasse uxorem ducere, sed religio loci impediebat: non quòd ego Anglici cultûs tenax fuerim atque ostentator; nam extra, vix diversus a ceteris videbar. Sciebam autem, ut primùm matrimonium contemplarer, extemplo sacerdotes de meâ religione fore curiosissimos; dein arctas connubii leges postulaturos, quibus neque uxor sit mea ipsius, neque liberi neque domus neque servi; sed sacerdos suâ sponte intret, cognoscat, ordinet, imperitet; cunctos, si lubitum fuerit, contra me cohortetur. Id vero non erat ferendum. Itaque solus manebam, solum me fovebam, oblectabam: mox, me ipsum perosus, inquieto agitabar animo. 423. Ita affecto subita supervenit vitae conversio, quam satis mirari non possum. Collega ille sive magister meus sedulo me ad se vocat; ait, gravi de re velle se colloqui; aures benignas et patientes se orare. Ego, mirabundus quid sit, respondeo, esse mihi otii satis superque, et perlubenter me auscultaturum. 424. Tum infit: Opulentiorem se per me indies fieri. Quidquid dicat, ne se putem ingratum, neve velle ab se me amotum. Multa me fundo suo optime fecisse, unum non potuisse facere, ut plures essent servuli. Id si fieret, multò etiam perfectiùs latiùsque excoli posse agros. Operam meam per triennium utilem fuisse, immo necessariam; jam ipsam per se quasi confectam: sic enim me res administrasse, ut non jam indigerent mei. Nunc si sibi suisque familiaribus consultum velim, in eo res esse ut valde possim adjuvare. 425. Hic pausam fecit: ego autem exspectans etiam tacui. Tum de novo incipit: Audisse se ex me, navigasse me ad Guineam commercii caussâ. Si iterum vellem eòdem proficisci, sibi amicisque gratum fore, mihi ipsi fortasse non malum. Etenim plures notasse, me, qui antea hilaris strenuusque fuissem, nuper taciturnum evasisse, moestum, languidum. Fortasse propter valetudinem mutandum aëra. Excursionem maritimam corpori mentique fore salubrem. 426. Interroganti mihi, Quid autem ego tibi tuisque circa Guineam sum profuturus? respondet: Imprimis tu rationem hujus commercii atque idoneas merces intelligis, quas hinc oporteat exportare: tum, (quod est maxumum) servos nigritas, quos volumus cöemere, tu clementer rĕges, sanos deportabis. Lībĕre tecum de te loquar. Difficile est virum bonâ familiâ, humane institutum, benevolum, veterem rei maritĭmae, strenuum negociando, regendi capacem reperire, qui servitia venalia conquirat. Atqui vel maxime tali viro hic est opus. 427. Tu homines barbaros benigne excipies, demulcebis, ad obsequium dūces leniter: alii efferos, contumaces, tristes, vel languidos, morbosos, semimortuos important. Nos te volumus sine tuo impendio ire. Manicipia de nostro cö-emes: deportata inter nos dividemus; tu parem nobis habebis sortem. Porro, quod nunc tibi propter operam tuam agrestem attribuo, id omne, pecuniâ aestimatum, quamdiu in nave sis, solvam. 428. Nescio an laus mei me nonnihil oblectaverit: ceterùm respondeo, admirans si per regium praefectum talis expeditio liceret: nam rex jus servitiorum venditandorum paucis quibusdam propter magnam pecuniam concedit. At ille: “Nihil nos contra regis edicta sumus facturi. Palam non licet venditare, at nos prorsus non vendemus. Et verò, quo certius res se habeat, muneribus quibusdam sagaciter distributis efficiamus ut ne nimia de navis onere sit investigatio. 429. Accedit quòd sacerdotes tale inceptum vehementer comprobant. Barbaros homines, quorum vita (lībera sit, an servilis) saeva est, impia, foeda,--hos in mansuetum servitium sub benignitate Cristianâ tradere, verae aiunt esse pietatis. Jam navĭs parata est; merx, qualem tu jubebis, cito parabitur.” 430. Neque valde placebat mihi neque displicebat haec expeditio. Haud amplius juvenali ardore in maria irruebam, et tamen amabam mare atque ipsam operum commutationem. Condiciones vidi aequas esse, rem lucrosam, neque amicos homines rejicere facile fuit. Re ponderatâ, demum consensi. Tum quasi intermortuus, solemni testamento omnia concludo. Benignum illum navis magistrum, qui me ex mari servaverat, haeredem instituo ex semisse. Alterum semissem rei meae ad Angliam remittendum destino, conscriboque singillatim, quid opus facto sit. Sane, si, ut in testamento fui providus, sic in vitâ dirigendâ fuissem sagax, nunquam tantas aerumnas exsul ab hominis genere forem perpessus. 431. Jamque paratis rebus omnibus, solvimus a portu ipsis Nonis, Augusto mense. Primò ad septemtriones navigavimus, paene littus Americae nostrae legentes, tempestate bonâ, duntaxat vehementer calidâ, donec ad promontorium Augustinianum devenimus. Inde ad Aquilones versus, tanquam ad insulam Ferdinandi Neroniani direximus cursum, citoque terram condidimus. Duodecimo die turbo ventorum ex Austro conversus detorquetur in Eurum, inde in Aquilonem, violentiâ semper augescens. 432. Nos, multum contrà luctati, necessario tempestate deferimur. E sodalicio unus vir febre victus decessit: mox nauta ac puer, superscandente fluctu, asportantur. Ut potuit magister, paullum decrescente vento, coelum observare, credidit nos prope Septentrionale continentis littus, circa Orinoconis ostia, devectos. Navem negat Atlanticum mare trajiciendi jam esse compŏtem: igitur me in consilium adhibito, rectā domum redeundum censet. Id verò vehementer nolo; inspectoque mari in chartis descripto, suadeo ut Barbadam petat, vitato aestûs decursu, qui sĭnum Mexicanum invehitur. 433. Ille consensit ne redeat, clavumque ita flectit, ut qui in aliquô Anglarum Antillium portu cupiat navem reficere. Hâc spe adductus, iterum nos in altum committit: attamen novae procellae infortunatam navem excipiunt. Denique, ne longus sim, multùm reluctati, in has ipsas arenas depellimur, ubi vestra navis afflicta est. Sed nos, scaphâ conantes effŭgĕre, salo maris obrŭti sumus, unde ego solus evasi vivus. Ceterùm navis ad plenilunium duravit incolumis, et praebuit mihi, non victum modò, sed paene insulae hujus imperium. 434. Talia ubi dixeram, multa inter se colloquuntur, atque alia interrogant, quibus Gelavium respondere jubeo: sic vario sermone finitus est dies. Nocte mutatur ventus. Primâ luce magister mihi aperit, remiges nunc posse multùm adjuvare; de quo protinus nuncium misi. Horâ ante meridiem decem cum ipso Cortope vēnēre. Mei quoque omnes congregabantur, inter quos (ignoscat lector!) canem paene lacrimans aspicio. Hunc, illis tam utilem, asportare nolui: illud dolebam, quòd feminam canem non potui simul dare, ne ipsum genus periret. 435. Mox solvunt ancoram. Movetur navis cum aestu, remulci applicantur, flumen descendimus. Vocibus, vultu, gestu, plenis caritate, plenis item magno moerore, discedimus. Ad coelum surgit cor meum, quaeritantis ecquando eccubi hosce tam fideles, tam bonos iterum conveniam. Gelavium oculi mei anquirunt frustra: fortasse propter dolorem se occultabat. A terrâ jam recedens, egregiam insulae pulcritudinem admiror. Nunquam sane algae, fruticeta, praegrandes arbores, palmeta, colles, aqua purpurea, coelum clarissimum, tam digna mihi antea visa sunt Paradiso. Sic remiges nos trahunt, quamdiu magistro id tutius videretur. 436. Ut primum in alto sumus et rite concinnantur vela, magister mihi significat ut dimittam lintres. Tum video Gelavium, loco Cortopis, iis esse praefectum. Is propere navem scandit, genua mea complectitur; et antea quam verba possim illo momento digna fingere, recesserat, evaserat. Extemplo inter lintres ac navem magnum exstitit intervallum. Descendo in cellam meam, animum variis motibus distractum, pietate, si possim recollecturus. 437. Ad Caurum, quantum sineret ventus, semper contendebamus. Postquam quadraginta fere millia cursus fecimus, navĭs Europaea apparet; mercatoria navĭs, ut credimus. Eam versus rectā tendens, magister cannones opem precantes personari jubet. Mox per prospecula vexillum videmus Anglicum. “Forsitan (inquit magister) illâ citius in nave quàm in meâ patriam attingas.” Id me dubitatione conturbat. Postea aio, si maxime illa navĭs rectā ad Angliam properet, praestat praemonere parentes, vivere me ac venire. Dein memini, quoniam pro fabro operam locassem meam, aequius esse, ut ne, nisi coactus, pactum abrumperem; et quidquid rei pecuniariae inter me et magistrum pendēret, id benignius a sociis ejus aestimatum iri, si tunc navi adhaererem. 438. Igitur propere litteras conscribo, quae ad patrem meum traderentur, si forte navĭs illa perferret. Quando convenimus, magister noster quaerit ab iis, quânam in longitudine terrestri versemur. Illi confestim et longitudinem et latitudinem nobis pronunciant; aiunt porro Angliam se directā petĕre. Magister meas aliasque a se litteras iis tradit; mox inter utrosque disceditur. 439. Jamaicam sine noxâ attigimus: hìc finis mihi erat vagandi. Divenditâ merce atque aliâ merce assumtâ, iterum solvimus, et minus quinquaginta diebus in Bristoliae portu recondimur. Inde epistolam ad patrem scribo, et tenerrimo responso exhilaror. 440. Transactis festinanter negociis, aliàs litteras ad Braziliam compono. Quidquid de meâ re ex meo testamento fecisset optimus et amicissimus meus haeres, credens me mortuum, id omne confirmo. Quidquid ex re navĭs magistri illius, qui in naufragio periit, apud me teneo,--horologia, aurum Hispanum, aliaque,--haec et si cujus alīus rei pretium exceperim, spondeo reparare. Omnes ibi amicos salvere jubeo. 441. Tum propero ad părentes, portans mecum documenta illa fidelium ministrorum, regiam tegetem dorsualem, praecinctorium, calceamenta, item clavam bellicam viri occisi. Nec diu est, quum Eboraci ad carissimorum ac diu neglectorum pertingo sĭnum, senectuti patris matrisque tenerâ pietate opitulaturus. GLOSSARY. Acus sarcinaria, _packing needle_. Amentum, _a loop_, _thong with loop_. Argilla vitrearia, _glazier’s putty_. †Artillator, _the gunner of a ship_. Aurea māla, _oranges_. Batillum, _coal shovel_. Blatta, _chafer_ or _beetle_. Capis, -idis, _jug_, _mug_, _tankard_. †Cannon, -onis, _a cannon_. Cinchona, _Peruvian bark_. Cochlear, -āre, _a spoon_. Confibula, _a clamp_. Culter plicatilis, _a clasp-knife_. Cupa natans, _a buoy_. Cymba, _a skiff_. Dactylus, †Datta, _a date (fruit)_. Diaeta, _cabin of ship_. †Dioscorea, _a yam_. Forceps, _pincers_. Forfex, _shears_, _scissors_. Frutices, _shrubs_. Furcilla, _table fork_. †Grallatores, _wading birds_. †Grossularius, _gooseberry_. Hasta cunicularia, _miner’s pike_. Helcia, _traces_. Horologium, _clock_ or _watch_. †Ignipulta, _a gun_. Infula, _turban_. Res Jaculatoria, _gunnery_. Lodices, _blankets_. Lorica, _(ship’s) parapet_ or _bulwark_. †Macacus, _monkey_. Magis, -idis, _rolling pin_. Otides, _bustards_. Pessulum, _a bolt_. Podium, _outjutting ledge_, _balcony_. Prospeculum, _small telescope_. †Pistola, _pistol_. Pulvis nitratus, _gunpowder_. Riscus, _a rude box_, _a chest_. Rubus, _bramble_, as _blackberry bush_. Rutabulum, _coal rake_. †Sago, -onis, _sago_. †Sapo, -onis, _soap_. †Saccharum, _sugar_. Scapha, _ship’s boat_. Scrinium, _dispatch box_, _desk_. Sīnum, _a bowl_. Stellio, _small lizard_. Sublica, _pile_, _stake_, _support_. Subula, _bodkin_. Succīdia, _a slice_. Succulae, _a windlass?_ Sudarium, _pocket handkerchief_. Suffercio, _I load (a gun)_. Supparum, _topsail_. Tibiales, _stockings_. Tolleno, _a crane for lifting_. Traha, _a sledge_; _dimin._ †Trahula. Trochlea, _a pulley_; _dimin._ Trochleola. Tunica, _a shirt_. Vespertilio, _a (flying) bat_. Zea, _maize_. FOOTNOTES [A] A crane,--with windlass. [B] A buoy. [C] The cabin. [D] Windlass. [E] Pulleys. [F] Orange trees. [G] He is looking southward. [H] Stockings. [I] A rolling pin. [J] Shirt. [K] Stockings. [L] Monkey. [M] Gooseberries. [N] Bodkin. [O] Select. [P] Auger. [Q] Cutter (chisel?) [R] All but, _tantum non_. [S] Thatch. [T] Hood. [U] A gutter. [V] Glazier’s putty. [W] A Greek word: _Bustards_. [X] Make lighter. [Y] Frying Pan. Among WORKS by F. W. NEWMAN, are-- HIAWATHA, in Rhythmical Latin. 12mo. 2s. 6d. TRANSLATIONS OF ENGLISH POETRY INTO LATIN VERSE. Crown 8vo. 6s. TRANSLATION OF HORACE’S ODES into unrhymed specific stanzas. Post 8vo. 4s. TRANSLATION OF HOMER’S ILIAD into the modern Greek Epic verse. Royal 8vo. 10s. 6d. HOMERIC TRANSLATION: a Reply to Professor MATTHEW ARNOLD. 2s. 6d. SUGGESTED IMPROVEMENTS OF THE TEXT OF AESCHYLUS. Demy 8vo. 6s. ATTEMPT TO RENDER THE IGUVINE INSCRIPTIONS INTO LATIN. 8vo. 2s. PUBLISHED BY TRÜBNER & CO., 57 & 59, LUDGATE HILL, LONDON. ROBINSON CRUSOE. REBILIĪ CRŪSŌNIS ANNĀLĒS. ———— Caput Prīmum. 1. Nātus sum ego Eborācī, ex bonā familiā, sed peregrīnā: quippe pater meus Germānus fuit ē Brēmā, ubi appellābātur Kreutznaer. Cēterum per mercātūram dīves factus, Eborācī cōnsēdit, unde recēpit in cōnūbium mātrem meam. Ex hujus agnātīs praenōmen mihi Rebilius, ex patre nōmen Kreutznaer inditum est. Sed vulgus hominum, facilī corruptēlā, Crūsōnem mē Rebilium appellābat. Tertius eram fīlius familiae. Frāter maximus, tribūnus mīlitum, cum Hispānīs proeliō congressus, ad Dunquercam occubuit. Frāter proximus, sīcut ego quoque posteā, incertum quōmodo, ēvānuit. Mē quidem pater, dīligenter īnstitūtum, jūris lēgumque studiīs dēstinābat: sed, fātālī quōdam mōtū, nihil mihi arrīdēbat, nisi ut marī oberrārem. 2. Prīmā in juventā clam patrem ēvāsī nauta. Cursū mox fēlīcī cum magistrō nāvis hūmānissimō ad Guineam Āfricae nāvigāvī. Alterō in cursū ā Maurīs pīrātīs captus sum, et per quattuor ferē annōs dūram servīvī servitūtem. Inde mīrāculō audāciae ēlāpsus, in Lūsitānā quādam nāve ad Brazīliam sum dēvectus, ubi colōnō cuidam trēs amplius annōs strēnuam operam nāvāvī, praefectus servōrum agrestium. Mox per hunc amīcōsque hujus adductus sum, ut ad Guineam nāvigārem, hominēs nigrītās conquīsītūrus, quōs ipsī inter sē per sua praedia servitūtis causā dīviderent. Equidem magnam lucrī partem eram dērīvātūrus. 3. Sed longē aliter ōrdināvit Deus, nē impūne caecae cupiditātī obsequerer. Nempe ventīs abrepta nāvis Ōceanum trānsīre nequībat, sed longē ad Caurum dēvehitur, circā Orinocōnis ōstia, ut crēdēbāmus. Altera mox superveniēns procella magnō impetū nōs in Occidentem prōpulit, ubi, sī ē marī effugerēmus, per ferōs hominēs foret pereundum. 4. Gravī impendente perīculō, nocte intempestā et saeviente adhūc ventō, nauta quī erat in vigiliā “terram adesse” exclāmāvit; atque, anteā quam cēterī experrēctī superne congregāmur, nāvis in harēnīs haeret. Statim cum strepitū tremendō corruunt mālī eōrumque armāmenta. Flūctūs magnā vī forōs prōluēbant, neque ipsae nāvis compāgēs diū tolerātūrae vidēbantur. 5. Magister scapham* dēmittī jubet. Dēmittitur: nec facile id quidem. Rēs, quae maximē ad vītam sunt necessāriae, raptim ingeruntur; tum nōs ipsī, tredecim virī, in eandem dēscendimus. Montōsum lītus inter sublūstrem cālīginem furvum appārēbat: eō rēmigāmus, sī quā forte in sinū terrae reductō tranquilliōre marī ūtāmur. Jam, violenter undante salō et circum nōs sē frangente, rēs nōn nauticae perītiae sed dīvīnae opis vidēbātur: quārē inter rēmigandum sē quisque Deō Suprēmō, pius impiusve, commendābat, salūte paene dēspērātā. 6. Ventus, ad terram prōpellēns, cursum scaphae accelerābat, terram faciēbat formīdolōsiōrem; metū autem maris, spē lītoris, ipsī nōsmet quasi in certissimum exitium dētrūdēbāmus. Tandem, vadōsiōre marī, flūctūs perniciōsius circumfringī et dējectārī scapha. Mox, ecce crista undae ingēns, quae nōs persequitur; et vix Deī effāmur nōmen, cum cūnctī sumus absorptī. 7. Quae sequēbantur, longa fortasse ēnārrātū, factū erant brevissima. Profundius sēnsī mē verbere flūctūs illīus dēprimī, sed, animā fortiter compressā, ad summās aquās ēmersī tandem. Alterō in flūctū spūmante implicātus atque violenter circumtortus, immēnsum anhēlāns ēluctor; tum conversus, umerōs meōs succēdentī oppōnō cristae. Ea mē magnā vī cautem versus prōjēcit, aquā exstantem: hanc ego amplexus, adhaereō, dum dēcurrit unda; tunc, priusquam novus superveniat flūctus, per vada exsiliēns scandō, iterumque amplector cautem; simul, aestū paulisper obruor. Ictus ejus mē asperē quassābat, sed extemplō āera animamque recēpī, et rūrsus per vada supergredior. Citrā saxa undās longē minus ingentēs sēnsī, inter quās poteram natāre, aegrē profectō. Mox lītore ipsō prōjectus, uncīs pedibus in sabulōnem lapillōsque inculcātīs, prōnus dēcidō, ut nē mē flūctus retrahat. Ūnō post temporis mōmentō in terrā firmā astō. Conversus, videō praeter lītus cautium seriem, inter albicantēs aquās nigrārum; nihil aliud per tenebrās in marī dispiciō, neque scapham neque quemquam ē sodālibus. 8. Tamen haud valdē cālīginōsa erat nox. Ingentēs aliquot nūbēs, et plūrimae nūbēculae, sībilante ventō raptābantur: inter hās clārissima lūcēbant sīdera ē nigerrimō caelō. Respiciēns ad terram, collium dumtaxat cernō līneāmenta ac rūpium. Tum vestīmenta raptim dētracta manibus contorqueō, et, quoad possum, aquam marīnam exprimō. Eadem rūrsus induor, (quid aliud facerem?) et rūpem proximam per algās ēnīsus ascendō; frūstrā: nam nē inde quidem in marī quidquam discernī potest. 9. Attamen arboris fōrma super colle exstat. Hanc sequor, et, ut potissimum in cālīgine, arborem illam scandō et rāmōs amplexus interfūsusque mē repōnō. Vestīmentōrum in loculīs nihil habuī, praeter cultellum, tabācī aliquantum et tubulum fūmārium. Post brevem requiem assurgēns, virgam grandiusculam amputō, quā prōtegam mē aliquātenus. Aquā marīnā largius īnsorptā, tamen neque sitis neque famis aderat mihi levāmen. Sed, locō cibī, tabācī folium in ōs meum compōnō, implicātāque rāmīs virgā, membra mea ita dispōnō, ut nē dēcidam, sī somnō capiar. Vespertīliōnēs,* et maximī illī quidem, strīdōribus ac volātū, somnum aliquamdiū discutiunt. 10. Item quoad concitātō opus erat corpore, mēns mea tranquilla fuerat ac praesēns: nunc, quandō quiēscit corpus, maximē sē mēns agitāre coepit. Imprīmīs grātiās Deō optimō maximō sincērissimās profūdī, admīrāns praesertim, sī ego sōlus ex tantō naufragiō servor. Mox id ipsum crūdēlissimē mē pungit; etenim hīc sōlitārius, madidus, famēlicus, paene nūdus, pejus ēnecor quam in marī, nisi vērō ferī hominēs sīve bēstiae mē dēvorābunt. Sānē ego id temporis pius nōn eram, minimē religiōsus. Igitur tantā in calamitāte magnus mē aestus animī conquassābat, inter grātēs querēlāsque, cōnsilium ac dēspērātiōnem. Tandem agitātiōne victus profundō somnō conquiēvī, labōris ac maestitiae oblītus. 11. Māne expergīscor, multum recreātus, sed algēns; nec mīrum. Cēterum ibi maris temperiēs hūmānae cutis calōrem aequat: etiam nox ipsa tepet: porrō arboris illīus dēnsa folia fuerant mihi prō tegumentō, nē calor in apertum aethera effugeret. Sciūrī, psittacī, macacī* sīve cercopithēcī circum garriēbant continenter. Ēvigilāns incipiō dēscendere: ecce autem canis noster ad rādīcēs arboris meae, quasi cūstōdiēns. Id mē tenerō quōdam ita affēcit gaudiō, ut lacrimae oculīs oborīrentur. Ergō nōn sum prōrsus sōlitārius; ūnum saltem retineō amīcum! Hunc dēmulceō, plaudō armōs, paene amplector. Mox festīnanter dēambulāns, nāvem nostram ex adversō cōnspicor, longiusculē ultrā eās cautēs, ubi ipse prōjectus fuī. Sine dubiō aestus intumēscēns, ex harēnīs lēvātam, hūc dētrūsit. Jam autem paene sōpītō ventō, inānis tantum supererat undārum jactātiō. At ego in margine rūpis incēdēns, dēspectō circā lītus: mox, interjectīs vix mīlle passibus, scapham nostram discernō in harēnā, subter caeruleā quādam rūpe. Adīre eam voluī; sed quasi lingua quaedam maris interfūsa impediēbat; et quoniam famē urgēbar, in nāvem potius, sī possem, regrediendum cēnsuī. 12. Dēgressus rūpe, redeō praeter lītus: ibi pilleum nauticum videō, summō cum maerōre. Jam aliquantum recesserat aestus, atque, ut aestimābam, vix trecentī aquārum passūs ā nāve mē distinēbant. Exūtīs pallā brācīsque, intrepidē mare ingressus sum, inter grallātōriās* avēs, quae plūrimae aquā exsurgēbant; et facile nāvem natandō assequor. Puppis ejus valdē ēlevāta est, dēpressa prōra; ex quā catēnae dēpendentēs aquam tangēbant. Hās ego prehēnsās ascendō, et supervādō lōrīcam* tabulātōrum. Ō trīstem ruīnam, ubi mālī, vēla, fūnēs strāge conturbātissimā complicantur. Sed ego ad cellam penuāriam dēcurrō, ibique arreptō pāne nauticō (quī _bis coctus_ appellātur) vēscor libenter. Mox, ex arcā meā ipsīus extractās, vestēs induor atque hōrologium* meum resūmō. (Profectō resurgente aestū vesperī, ille meus in lītore vestītus natāns asportātus est.) Simul ut aquam pōtulentam inveniō, sinūs vestium pāne complēvī, ut quotiēs libēret, vēscerer: tum meditābar, quid facerem potissimum. 13. Illud mē angēbat, quod manifēstē, sī in nāve mānsissēmus, omnēs fuissēmus salvī. Super prōrā quidem saepius īnsultantēs undae plūrimās rēs corrūperant; sed altera pars, puppim versus, altē sublāta, sicca erat atque incolumis. Quippe, ut crēdō, quia in harēnā, nōn in cautibus haeserat, carīnae soliditās perdūrāvit. Quam plūrimās rēs jam cupiēbam asportāre; sed id erat difficile. Scapha major, ut dīxī, in lītore prōjecta erat longē. Illa quīndecim virōs facile portābat, et in magnīs Āfricae fluviīs ad invehendōs vēnālēs magnō ūsuī erat futūra. Alteram comportāverāmus longē minōrem, cymbam* potius quam scapham dīxerim; quae duōs hominēs cum rēmige posset ad scapham dēvehere, sī quā jūxtā rīpās aquae forent breviōrēs. Haec in nāve remānsit: dēmittere eam in mare erat in facilī; sed parum capiēbat, nec vidēbātur nimiō sub onere aestum lītoris tolerātūra. Postquam arcās ac dōlia multō cum suspīrātū aliquamdiū aspexī, contemplor mālōs, ac ratem compōnendam dēcernō. 14. Subitō exsultāns, ex fabrī nostrī repositōriō serrā dēreptā, mālōs dissecō, ut trabēs longitūdine ferē parēs efficiam. Hās in mare prōvolvō, fūnibus quibusdam mālōrum suprā inhibitās. Ligna grandiōra cujuscumque generis colligō, ingerō, omnia fūniculīs dēligāta. Posteā ipse sēminūdus, cum malleō et cōnfībulārum* sacculō circum collum suspēnsō, dēgressus equitō super trabe. Undātiō maris jam dēminūta est: raptim ego ligna atque trabēs, vēlīs fūnibusque cōnfūsās, conjungō, dēstinō, dēpangō; vī meā maximā, quantumvīs rudī, ratis fundāmenta jaciēns. Redeō suprā; videō quanta sint portanda onera, ratemque nōndum sufficere. Tum alia ligna plūrima et tabulās ex omnī parte nāvis conquīrō. Hās dissecāre ex suō locō, nimiī labōris erat atque temporis. Sed saepta animadvertō lignea, quae ad dīvidenda nigrītārum cubīlia comparāveram. Utrumque bīnīs hāmīs ē tergō, bīnīs spīcātīs clāvīs ē fundō, erat īnstrūctum; ānulīs laterī nāvis īnfīxīs, per quōs hāmī īnserī dēbēbant. Haec saepta plūrimam atque optimam mihi sufficiēbant māteriem. Quibus rēbus superadditīs, mōlem ratis et soliditātem multum adaugeō; tum fūnibus astringō cūncta. Longum id erat et sānē difficile: necnōn sōl mē admonēbat hōrārum: hōrologium substiterat. Dēnique postquam, graviter īnsultāns ratī, firmitātī ejus cōnfīdō, maximō cum dolōre sentiō, vix minimam partem eōrum, quae vellem, posse mē asportāre; jam autem dēligendum esse. 15. Ab operā paulisper requiēscō; vīnī ārdentis saccharīnī* hauriō pōcillum, meditorque maestissimē. Ea quae ad vītam maximē sunt necessāria, dēcernō sūmere imprīmīs; tum, arma ad vītam dēfendendam. Quattuor nautārum arcās commodē vehī posse super ratī meā crēdēbam. Totidem exināniō, et, per tollēnōnem*[A] sūculīs* īnstrūctum, dēmittō in ratem: hanc mox scālās versus trahō. Sacculōs impleō plūrēs bis coctō pāne, orȳzā, fabīs, mīliāriā atque hordeāceā farīnā; et facile in arcās dējiciō. Fabīs atque mīliō praesertim erāmus nigrītās cibātūrī, et sānē multum hujus cibī portābāmus, sed īnfrā in alveō. Jam trēs cāseōs Batavicōs arripiō, caprīnae carnis siccātae massās quīnque, (quā carne vel maximē vēscēbāmur,) et frūmentī Eurōpaeī reliquiās quāsdam, quod ad gallīnās alendās convēxerāmus. Gallīnae vī procellārum perierant omnēs. Cēterum trīticum fuit id, cum hordeō: posteā invēnī corruptum esse per sōricēs. 16. Dein latice ārdentī anquīsītō, vīnī palmāris congiōs ferē sex, cum plūrimīs dēlicātiōrum pōtuum lagēnīs, seorsum conclūsī. Hae lagēnae partim magistrī fuerant, partim meae ipsīus. Lacernam meam et lectī opertōrium corripiō, porrō serram, secūrim, malleum clāvōsque: sed haec in cymbā dēstinō portanda. Plūrēs fuisse in nāve nitrātī* pulveris cadōs majōrēs sciēbam; sed ubinam artillātor* noster eōs habuisset conditōs, eram nescius. Tandem multum anquīsītōs duo invēnī siccōs sānōsque, tertium aquā marīnā corruptum. Cistās trēs, hōc pulvere complētās, cūrātissimē intrā arcam super ratī ita conclūdō, ut, sī flūctus alluat, minimō sit dētrīmentō. Jam dē igne fovendō subit cūra. Coquī nostrī recēnseō supellēctilem. Inde dēripiō foculum cum forcipe*, batillō* et rutābulō,* crāticulam ferream, aēnum, ollamque coculam. Satis oneris jam vidēbar imposuisse. 17. Cymbam prōtinus per eāsdem sūculās marī committō; id quod difficillimum fuisset, nisi requiēssent undae. Hūc impōnō ignipultam* aucupāriam optimam, pār pistolārum* cum balteō, mulctram stanneam, igniāria, sīnum* ligneum, pōculum ex albō plumbō, item corneum; cum vestibus ac fabrīlī supellēctile, quam nōmināvī. Addō pilulārum plumbeārum sacculum ac gladiōs duo. Ūnus hōrum falcātus erat Maurūsiī meī dominī gladius. Sōlem videō dēclīnāre; itaque properē fūnem tractōrium ratī adjungō, fūniculōs plūrēs in cymbam prōjiciō, jamque dēscendō cum rēmīs, ratem ad lītus tractūrus. 18. Tria mē cōnfirmābant,—mare tranquillum; aestus placidē allābēns; aurae quoque, quantum erat, terram versus spīrāns. Parvam ancoram in cymbā portābam. Jam rēmigō, atque contus animum subit. Redeō, efferō contum: dēmum lītus petō, sed dīrēctam viam cautēs prohibēbant. Avēs multae in ratem cōnsēdērunt, ut piscārentur commodē. Hās aegrē abigō. Mox sēnsī mē praetervehī, ipsō marī clam trahente: inde spērābam posse mē in fluviī alicujus ōstium dēportārī, ubi bona mea tūtius expōnerem. Id quod ēvenit: nam rūpēs mox subeō, ubi in convallem sinus maris intrat. 19. Sed dum rēmīs, quantum possum, medium in flūmen cymbam dīrigō, paene alterō naufragiō cōnflīctor, rate vadō illīsā. Dēclīvī prōtinus ratī dēlābēbantur ejus onera, nisi properē succurrissem. Circumāctā cymbā, ligna aliquot dē rate in interstitia ejusdem intrūdō, quasi paxillīs ēnormibus sustinēns arcās. Hīc alligātus necessāriō commoror, ānxius sānē animī, dōnec aestus īnsurgēns ratem allevāvit. Tum in parvum quendam sinum dēvertō, jūxtā plānitiem, cui mare dēbēbat superfundī. Eō mox dēlātus metuēbam ancoram dējicere, nē tanta mōlēs fūnem abrumperet, nisi aquās stāgnāre intellegerem. Tandem recēdēns aestus in terrā firmā relinquit et cymbam et ratem. 20. Onera mea expōnere inūtile erat, nocte appropinquante. In arbore aliquā iterum dormīre dēcrēvī; itaque suffertā* ignipultā armātus, item gladiō serrāque, per ulvās ūberrimās prōcēdō, anquīsītūrus idōneum cubīle. Nemus haud longē videō. Ibi dēlectā majōre quādam arbore, curvīs trānsversīsque rāmīs, gradūs prō scālīs in cortice serrā incīdō; tum scandēns cum serrā amputō rāmōrum quidquid sit obfutūrum, et cubandī faciō perīculum. Macacōs videō plūrēs in arboribus, sed parvōs mītēsque. 21. Redeuntī canis occurrit, lepusculum ōre ferēns, quem ante pedēs meōs prōjēcit. Intellēxī eum magnam partem dēvorāsse; etenim plēnus saturque appārēbat. Sānē ego dōnum ejus nōn contempsī, quamvīs laniātum. Accēpī; sed subit cūra, nē sōlō meō amīcō prīver, nisi sēdulō pāscam. Magnō erat corpore, multōque egēbat cibātū; dē quō incēpī meditārī.—Dulcem aquam jūxtā cōnspicor, in flūmen marīnum dēcurrentem. Mox frondibus foliīsque siccīs igne factō, lepusculī reliquiās super vīvīs prūnīs ope gladiī ac serrae torreō, gustātūque ejus quam maximē fruor. Prīmam illam in īnsulā sōlitāriā cēnam cum voluptāte trīstitiāque mīrē commixtā meminī. Jamque cālīgābat. Ego autem tabulam quandam reportātam clāvīs dēstināvī ad rāmōs arboris meae, ibique lacernā obvolūtus somnō mē dabam. Ignipultam inter rāmōs apposueram: canis jacēbat subtus. Pistolīs quoque succingor, nē sīmia aliqua major mē incessat. 22. Et profundē equidem dormīvī, dēfessus labōribus; tamen ante lūcem sum experrēctus: (etenim illā in regiōne aestātis ipsīus nox proximē ante dīlūculum tenebrās obtendit:) atque ego meditāns cōnsilia mea compōnō. Ut prīmum dīlūcēscit, dēscendō. Ligna aliquot exacuō secūrī; tum prō sublicīs* in harēnam ita adigō, ut ratem, quamvīs crēscentibus aquīs, inhibeant. Nitrātī pulveris cistās lacernā prōtegō, sī forte pluat. Serram,—malleum,—clāvōs,—tabulās duās, rōbustam tenuemque,—argillam mollem, cum vetere fūne prō stuppā,—in cymbam collocō. Aquam mulctrā haustam sūmō mēcum, item pōculum ac pānem. Lepusculī, quod restat, cum cane dīvidō, ipsōque in cymbam assūmptō flūmen ingredior, scapham nostram invīsūrus. 23. Plēnō maris aestū, tardius dēscendō flūmen; mox intrā cautēs lītus lēgō, nē quid undārum mē incommodet. Magis magisque admīror avium abundantiam, quā marīnārum, quā silvestrium. Inter cautēs ac lītus grallātōriae abundābant. Ad scapham tandem pertingō; perfrāctam inveniō, velut animō praecēperam; crēdideram posse mē dētrīmenta ejus resarcīre. Sed vīgintī passūs ā marī jacēbat, procellā aestūque illīus noctis longē ēvecta; neque summā meā vī potuit movērī. Porrō, rēmōs idōneōs neque habēbam, neque, sī habērem, adhibēre possem, onustā certē scaphā. Aeger animī hanc relinquō, rēmigōque nāvem versus. Cōgitāns autem statuō mālum vēlumque scaphae anquīrere, sī forte posteā hōrum ūsus vēnerit. 24. Ad scālās nāvis accēdō. Hās natāns nōn potueram manū attingere: etenim puppis nimium erat ēlāta. Sed astāns in cymbā, facile eās apprehendō. Cane prīmum superpositō, alligātāque cymbā, ipse ascendī; mox dēsideō inops cōnsiliī. Ōllam offendō frūctuum condītōrum: cum pāne vēscor, dum cōgitō. Videō alteram ratem nōn posse mē cōnstruere; spatium diēī nōn sufficere, sī trabēs ipsā ex nāve sint dissecandae; lōrīcam tabulātōrum discindere, labōriōsum fore, nec valdē ūtile. 25. Maurōrum memineram ratēs utribus suffultās. Utrēs nōn habēbam. Arcās aquae impenetrābilēs volēbam prō utribus adhibēre; sciēbam autem nostrās solidō esse rōbore et astrictā fabricā. Ūnaquaeque hārum ligneō pessulō* rudīque serā obdēbātur; cūncta comparī erant modulō. Diē superiōre, dissectō serrā pessulō, facile aperueram quattuor illās; īdem nunc faciō in cēterīs, atque exinānītārum explōrō commissūrās. Artissimae vidēbantur; id gaudeō: sed fūnibus properē in mare dēmīsī quattuor hārum, ut commissūrae aquā intumēscerent; meam ipsīus, quae optimē fabrēfacta est, pice ac stuppā circā operculum incēpī oblinere, perīculum faciēns, num aquam exclūdere possem. Postquam operuī, cuneōs tenuēs ligneōs jūxtā pessulum īnferciēbam, quō astrictissimē conclūderem. Hanc in mare dēmīsī, fundō sūrsum sustentātam; atque ibi religātam relīquī, ut operam meam aqua explōrāret. 26. Jam videō diem prōcēdere, metusque subitō mē incessit, nē quis thēsaurōs meōs ē rate compīlāret, nēve bēstia corrumperet cibum. Īnsula foret an continēns terra, culta an inculta, ferōcibus bēstiīs īnfēsta necne,—nōndum sciēbam. Ratis autem dīlēctissima oculīs sōlīque exposita manet, dum ego novās hīc rēs conquīrō! Crēdēbam nōn posse mē illō ipsō diē novae ratis onus asportāre; satius esse, redīre quam citissimē. Illud succurrit: “Heri, quae ad vītam maximē erant necessāria, āvēxī; hodiē, quae pondere levissima sunt, nūndinātiōne pretiōsissima, āveham in cymbā; ut _sī forte_ nāvis aliqua mē servābit, nē prōrsus sim pecūniae inops.” Duo gladiōs pulchrōs ē caeruleō chalybe inveniō; hōs avidē sūmō. In sēcrētō magistrī scrīniō* aureōs nummōs Hispānōrum (doblounōs vocant) certō sciēbam continērī; quōs ille comportābat, nē, ventōrum vī aliquō dēvectus, pecūniā ad reficiendam nāvem egēret. Dolābrā prōtinus forēs scrīniī perfringō: inveniō autem nōn aurī sōlum crumēnās, sed īnstrūmentum astrologicum, pretiōsum illud quidem, ac duo optima hōrologia; item furcillam* mēnsālem et cochlear,* utrumque ex argentō; mox duās acūs magnēticās, utramque suā in capsulā: tertiam vīderam ipsum jūxtā gubernāculum, propter ūsum gubernandī. In mēnsulā offendō supellēctilem geōgraphicam ac scrīptōriam, cum librīs quattuor. Cūncta arripiō, et quasi vōtum Deō concipiō, numquam, quantum in mē est, cognātōs magistrī optimī quidquam lātūrōs damnī, _sī forte_ in hominum gregem restituar. 27. Dum meōs ipsīus perscrūtor loculōs, unde argentum, arculās optimās clāvēsque avēbam, illud “_sī forte_” animum aurēsque meās pertemptat. Immō tōtum hunc diem quasi rhythmus quīdam “_sī forte_” tinnit in auribus, dum rēmigō, dum incēdō. Jam rēs pretiōsissimās in arculīs conclūseram, cum scaphae meminī armāmenta. Haec facile reperiō. Mālum ejus ad terram attrahendum dēcernō, pōne cymbam alligātum. Quamvīs properāns, temperāre mihi nequīvī, quīn lārdī asportārem succīdiam,* cum bulbōrum majōrum marsūpiō ac capide* duōbusque cultrīs. Dein, quidquid vidēbam corbium, fiscōrum, riscōrum,* quod natāre poterat, restibus cōnstringō, et pōne trahō, in cymbā portāns mē ipsum ac canem cum novīs thēsaurīs. Ecce autem, dum in eō sum, ut nāvem relinquam, duae fēlēs cymbae īnsiliunt, quās quidem neque ego neque canis aspernātur. 28. In rēmigandō, vereor nē agmen meum, pōne tractum, vadō flūminis illīdātur; in lītus potius prōjicere volō. Dein locum putō exquīrendum, ubi ratis mea posterō diē tūtissimē appellat: nam sī arcae in fundō ratis aliquō afflīgerentur, maximum fore perīculum nē cūnctae rēs disperīrent. Dīxī linguā quādam maris prīmō illō māne mē ā scaphā intersaeptum. Hanc videō ad dextram cautium, eōque dīrigō cursum. Corbēs, mālum scaphae, cētera, facile in lītus sūrsum trahō; dein sinum illum maris properō intrāre. 29. Circā quīngentōs passūs penetrābat terram, rūpe praecipitī undique circumclūsus. Ōstium angustius erat, quia aspera saxa utrimque exsurgēbant postium īnstar. Lītus intimum ē mollissimā ac plānissimā erat harēnā; id quod facile perspexī, quia nōndum altius pertinuerat aestus. Ultrā harēnam videō algās cactōsque. Hūc certum est ratem illam crās dēdūcere. Quae cum summā celeritāte lūstrāssem, contentīs bracchiīs domum rēmigō: nempe _domum īre_, erat, _ad opēs meās_. Intrā cautēs mare invēnī tunc quidem sānē tranquillum. 30. Ad coquendum prōtinus accingor, praesertim (sī crēdere possīs) propter canem; immō, propter fēlēs item; namque ad quidvīs, quod posset mē amāre, mīrē allectābar. Quattuor intrā lapidēs ignem accendō. Trēs stīpitēs, īnfrā harēnae īnfīxōs, suprā fūne colligō; inde suā catēnā suspendō aēnum coculum. Aquam in capide apportātam īnfundō; addō fabās, farīnam hordeāceam, lārdī segmen cum bulbō. Māteriā ignī largius injectā, ignipultam arripiō pārōque collem ascendere quī haud longē aberat. Canem mēcum assūmō, fēlēs crēdō propter fervōrem ignis nihil nocitūrās cibō. 31. Mīlle quīngentōs passūs ad summum aestimābam iter illud; sed quia propter rīvulum quendam atque ūvidum solum circuīvī, longius erat aliquantō. Dēmum ēnīsus per praecipitia, mare undique circumfūsum cōnspicor, aliam nūllā ex regiōne terram, praeter scopulōs aliquot duāsque pusillās īnsulās novem ferē mīlia occīdentem versus. Ūnus in postīcō mōns mare exsuperābat; sed tamen eram in īnsulā. Hoc mē magnopere angēbat. 32. Magnā ex parte sterilior vidēbātur īnsula, saxōsīs collibus abundāns, nōn sine arboribus; quae quidem in cavīs locīs dēnsābantur. Nisi numerārem fēlem quandam feram, carnivorās nōn offenderam bēstiās; sed praeter macacōs ac sciūrōs in convalle, leporēs et exiguōs porcillōs vīderam; avēs autem nōtās ignōtāsque ubīque quam plūrimās. Ālitem majōrem, arborī īnsidentem, glandibus olōrīnīs trānsverberō rediēns. Plūma ejus rōstrumque accipitris erat, unguēs modicae, carō piscibus fētida. Tum vērō mēmet increpābam quod jaculandī suppetiās perderem. Ālitēs autem rapācēs, quamquam plūrimōs, nōn magnōs illōs vīderam. Porrō ferās hujus īnsulae cōram homine plērāsque intrepidās esse repperī. Ā collis jugō ingentēs prōspiciō arborēs, quās aestus in flūmine resurgēns dēbeat alluere. Hae suprā ratem erant, neque procul ab arbore in quā proximā nocte dormīveram. Subter hās statuō ratem attrahere, succēdente aestū. Sed properē reversus, ignem exstīnctum inveniō, cibum nōn male coctum. Fēlēs, valdē famēlicae, magnā vōce querēbantur. Hās et canem largiter pāscō; et mēcum statuō, plūrēs etiam mē fabās, sī possim, nāve extractūrum. 33. At ferae vīsiō fēlis mē commōverat aliquantum. Verēbar nē majōrēs ejusmodī bēstiae hīc dēgerent, ut pardus, ut panthēra, quae arborēs facile ēscendunt. Circumvallāre mē certus sum. Ūtēnsilibus arreptīs fabrīlibus cum māteriā ac fūne, petō arborem meam; ubi, incīsūrīs secūrī impressīs, pālōs īnfīgō, brevēs tabulās suprā dēstinō, tum quattuor dēsuper pālīs contrā ictūs īnfernōs corrōborō. Quippe intellēxī fēlem quamcumque ab ipsā stirpe arboris tamquam incurrere sūrsum; et sī quid praeruptē ēmineat, arcērī. Restim autem quasi in ānulōs duōs sīve āmenta* complicō, quem rāmīs alligātum, ipse possim prehendere ascendēns. Tālī tum podiō* arborem, ut poteram, praetexuī: posteā cōnfirmāvī, plēniōre adjūtus supellēctile. 34. Jam videō noctem aestumque approperāre. Sublicīs ēvulsīs, pōne cymbam trahō ratem, appōnōque sub arbore ingentī incolumem; ubi latēre posse crēdēns, sublicīs iterum dēpangō. Deonerātā cymbā, compōnō rēs omnēs accūrātē. Tum, crāstinīs cōnsiliīs aestuāns, tamen somnō celeriter corripior, ālātīs blattīs* atque vespertīliōnibus contemptīs. 35. Ēvigilō ante dīlūculum. Dēproperō ad cymbam dētrūdōque in fluvium; canis quasi suō jūre īnsilit. Subter stēllīs rēmigō, adversō aestū. In nāvem invādō, etiam ante sōlem ortum; sed dīlūcēscēbat. Īnspiciō arcam meam; optimē aquam exclūserat. Cēterās item ē marī subtractās stuppā ac pice pariter ac meam ipsīus conclūdō. Omnia fūnibus contentissimīs astringō. Mox quattuor sufficere videntur; immō sīc tūtius fore ad prīmum experīmentum. Hīs in mare dēlātīs, et firmissimē cōnstrictīs superpōnō dōlium pulveris nitrātī, alterum pānis, mox tōtum fabrī repositōrium. Adjungō sēriam oleī, ōllam picis, arma missilia aliquot, aliās rēs minōrēs. Vēla quotquot invēnī, quae supervacānea portābāmus, cum scaphae vēlō, collocāvī suprā; superque hīs rūrsus carbasum quendam pice liquidā oblitum. Tantum onus facillimē vidēbantur arcae tolerāre. 36. Postquam restibus omnia cōnsolidāvī, paulō ante merīdiem, strēnuō nīsū ratem ad lītus trahō, paene īnfimō in aestūs recessū. Sed inter postēs saxeōs in sinum illum prōcēdō, neque in flūmen adversum volō mē committere. Mare intrā mox quiētissimum inveniō, et quasi in stāgnō religō ratem. Maximē gāvīsus, prōjiciō mē sub rūpe et paulisper sub umbrā requiēscō: dein cibō recreātus, ad operam redeō. 37. Quidquid erat in rate, in algōsum siccae harēnae acervum expōnō; sed labōriōsē, propter humilēs aquās. Videō mare adhūc tranquillum; crās posse coorīrī procellās. Spēs et cupiditās, quamvīs lassō, dedit vīrēs. Cum carbasō illō (sī forte sit ūsuī) atque cūnctīs fūnibus retrahō ratem ad nāvem. Quīntam illam properē adjungō arcam, et aliquot rēs ponderōsās impōnō; inter quās hīc nōmināre libet molam ferrāmentīs acuendīs, glandium majōrum cadulōs duo: in cymbā autem meās vestēs, et pulveris nitrātī aliquantum. Cūncta dēportō intrā postēs marīnōs incolumia paulō ante tenebrās. Valdē dēfessus inde redībam: sed aestus cymbam subvēxit sine meā vī. Vix poteram cēnāre; igitur pāstō cane fēlibusque, somnō mē commīsī. ———— Caput (II.) Secundum. 38. Trium diērum rēs gestās nārrāvī singillātim. Īmō in corde meō īnscrīptae sunt, quasi hesternae essent. In iīs quae sequuntur, saepius accidet, ut rem probē nōverim, diem meminerim parum; nec lēctōrī jūcundum foret, ut rēs, sī possem, diāriī mōre ēnārrārem. Dehinc, quae ex nāve īnsuper āvēxī, summātim potius memorābō. 39. Quārtō māne dormīvī post lūcem. Jejūnus, vēscor avidē: etenim in aēnō cibus aliquot diērum mihi meīsque restābat. Sed quasi nervīs succīsīs, languēbat animus fastīdiēbatque suōs successūs. “Cūr labōrō?” inquiēbam “cūr-ve juvat mē vīvere, sōlitārium, moribundum? Quid prōsunt nāvis spolia, nisi ut aliquot diēs vītam extraham?” Tum addidī clārā vōce: _Nisi forte! Nisi forte!_ Mox intellegō ventum ā marī flāre, aestum violentius īnsurgere, in ōstiō perīculōsum forsitan cymbae fore. Cymbulam autem illam majōris quam cūncta quae in nāve restābant aestimābam. 40. Tum sī ad nāvem ratem ē portū meō trāxissem—etenim illum maris sinum postibus mūnītum jam Portum Meum appellābam—quis spondēret, quīn naufragium ipsō in flūmine paterer rediēns? Nūbēs porrō volitāre animadvertī; imber nē caderet, melius tegī, quae exposita relīqueram in portū. Etenim cava plūra illā in rūpe cognōveram. Illūc igitur pedibus cōnfestim īre dēcernō. 41. Rūpēs ad laevam prīmō rubra erat, nisi ubi algā obtegerētur; ipsō in portū alba; ulterius praeceps ac caerula: omnis autem ē saxō (ut crēdidī) calcāriō. Portus cavīs locīs, immō cavernīs abundābat, quārum in aliquam possem sine magnō labōre eās rēs recondere, quās pluvia corrumperet potissimum. Per algās cactōsque ēnīsus, hūc reposuī lectum vestēsque omnēs, item pānem, ignipultās ac nitrātum pulverem, carbasō illō piceātō contēcta. Rēs fabrīlēs et cētera graviōra vēlīs obtēxī. 42. Jam corporis illuviēs mē vexat; nam per trēs labōriōsissimōs diēs ac duās noctēs iīsdem in vestīmentīs illōtus mānseram. Discingor natātūrus. Plēnō ferē aestū quasi lacus maris clārissimus cōram redundābat. Cadēbat pluvia tenuis, sed inter nūbēs radiābat jubar; mox appārēbat arcus caelestis. Mīrē ille vīsus stringit mulcetque animum meum. 43. Atquī canis in aquam mē īnsequitur et mēcum vult lūdere. Nostrātium canum ille fortasse Grāiō Hībernōrum canī simillimus erat, Molossō domesticō gracilior et vēlōcior, glabrō item corpore, ut calōribus nātō. Probē natābat, sed digitātus erat, nōn _palmipēs_ (quod appellant); id est, digitīs nōn erat pellītīs; atque ego vēlōcitāte natandī facile eum superābam. Itaque hunc dum ēlūdō, mē recreō. Ut ex aquā ēgressus sum, is crūra pedēsque meōs tam amanter lambit, atque tam gestit mē recuperāsse, ut nequīverim mē continēre. In effūsum flētum solvor, velut ōlim in pueritiā, sentiōque cor exonerārī. Vestēs mūtāvī: immundās in aquā marīnā sub majōribus lapillīs dēmergō: tum ēgredior, īnsulam explōrātūrus. 44. Scandō ē portū per ardua. Inde videō illum collem, quō anteā ēnīsus sum, hōc ā latere ascēnsū facillimum. Culmen rūpium plānitiēs erat sīve campus calcārius, dēlicātīs vestītus herbīs. Hae recentī pluviā ita erant recreātae, ut nova veteribus admixta folia flōrum praetulerint speciem, ubi rubor vel purpura cum novō virōre contendēbant. Leporēs sīve cunīculī suīs ē latibulīs ēgredientēs audentius mē aspexēre, quōs nē īnsequerētur, aegrē repressī canem. 45. Mox in scopulōsa locō ēvādō, et caprōs discernō ferōs procul; _antilopās_ potius dīxerim. Pōne saxa īnserpō, quamquam minimē fugācēs erant. Glandibus olōrīnīs tubum sufferciō; dein igne ēmissō occīdō capram vulnerōque haedum jūxtā. Canis intercurrēns haedum prehēnsā pelle attinet, dum assequor. Crūre vulnerātam posteriōre inveniō; poterat tamen incēdere. Mātrem voluī reportāre ad flūmen vallemque meam; sed fateor, adhūc eram tam dēlicātus, ut nōluerim recentem vestītum sanguine commaculāre. Sūdāriō* ē sinū vestis extractō, argillāque ūdā in vulnus compressā, cōnstrīnxī firmiter; tum grāmine sanguinem omnem abstersī. 46. Voluī eam in cervīcibus portāre; sed quandō cōnor, id vērō meās vīrēs exsuperat. Super glāreōsam humum aegerrimē cornibus eam trahō, in grāmine facilius. Haedī cornibus fūniculō circumdatō, hanc dūcō mēcum simul; id quod, dum ignipultam portō, paene nimium erat; igitur saepius cōnsēdī. Via autem et dēclīvis erat, nec longa, circā alterum jugī latus; itaque tandem pervēnī. 47. Prōtinus in ūdō linteō crūs haedī astringō; et, nē longus sim, tantā cūrā foveō pāscōque (nam grandiuscula erat) ut mānsuētissima ēvāserit. In harēnā, jūxtā ratem prīmam, sub dēnsīs umbrīs, pēlvem excavō; in quam, aquā sēmisalsā replētam, recondō capram, ut ōtiōsius carnī coquendae dem operam. Canem appropinquāre vetuī; pāscō autem līberāliter et hunc et fēlēs: avēs tamen metuō, nē carnis sint cupidae. 48. Dum strēnuē mē exercēbam, vix sentiēbam miseriās meās: sed simul ac lassitūdō abrumperet operam, nisi somnō corriperer, mēns coepit agitārī: id quod saepius mihi ēvēnit. Meās egomet cōgitātiōnēs nequībam tolerāre, et variīs quasi ventīs hūc illūc ferēbar. In dēspērātissimā condiciōne mē vidēbam, extrā nāvium Eurōpaeārum cursum. Frāctō animō, lūgēns, interdum lacrimāns, diffīsus Deō, dēcrēta ejus conquerēns; rūrsus ipse mēmet objūrgābam, sōlābar, hortābar, cōnfirmābam, maximē gāvīsus quod tot rēs ē nāve congessissem. 49. Itaque per id tempus, quoniam apud nēminem potuī vicem miserārī meam, aperuī capsam scrīptōriam, ex quā chartam, calamōs, ātrāmentum, prōtulī, incipiōque angōrēs meōs argūmentandō effundere, quasi per sermōnem. Mox tālem altercātiōnem in tabulās (ut ita dīcam) _acceptī impēnsīque_ referō, quās lēctōris oculīs nunc subjicere libet. MALA MEA. LEVĀMENTA MALŌRUM. 1. In īnsulā sōlitāriā sum prōjectus. 1. At nōn es dēmersus, sīcut cēterī. 2. Ego ūnus ē sodālibus ēnecor 2. At tibi ūnī restat spēs aegrimōniā. aliqua effugiī. 3. Exsulō ē societāte hominum. 3. At nōn servīs hominibus scelestīs. 4. Vī bēstiārum sum plānē obnoxius. 4. At nōn in bēluōsam Āfricam prōjectus. 5. Labōriōsissimē vīctum cottīdiānum 5. At magnam tū habēs ex nāve quaerō. opem. 6. Serviō hīc servitūtem perpetuam. 6. At aliōs tū in servitūtem nōn redigis. 7. Nisi prius sōlitāriē moriar, ad 7. At nōn tua magis quam sōlitāriam senectūtem reservor. parentum senectūs erit sōlitāria. 50. Profectō ultima illa nimis mē pupugēre. Quae prō levāmentīs scrīpsī, vulnus animī recrūdēscere fēcērunt. “Peccāvī,” inquam: “meritam poenam tolerābō virīliter: _fortasse_ ipsa poena aliquid tandem bonī afferet.” Tum citō sēdāta est omnis mea perturbātiō. Ego autem haec atque tālia reputāns, admīror, quanta sit vīs vel incertae obscūraeque religiōnis, sī modo rēctā intendātur viā. Illud _fortasse_ et _sī forte_ plūris est, quam quis putāverit; quia saepius indicium est animī per tenebrās, lūcem versus, ēnītentis. Id autem ipsum est virtūs: nam sapientissimus quisque nostrum in suā tamen versātur cālīgine, semperque ēluctātur plēniōrem versus lūcem. Itaque iterum ēvāsī strēnuus. 51. Tum canī fēlibusque haedum conciliāre studeō. Omnēs paxillīs dēpangō vīcīnīs; ūnīcuique suum largior cibātum; ūnumquemque suā vice dēmulceō. Ex cōnsuētūdine spērō familiāritātem, ex meā cāritāte cāritātem mūtuam. Posteā ad portum cane comitante reversus, aliās explōrō cavernās, plūrēsque rēs melius ōrdinō. 52. Tredecim diēs in terrā dēgēbam, necdum nāvis ēvānuerat. Illam ūndeciēs (crēdō) ascendī. Quantumvīs coacervāveram, plūs tamen concupīscēbam; et dum nāvis cōnsistēbat, inter eam portumque meum ācerrimum sustentō ratis commercium. Rēs aliquot, quās āvēxī, libet hīc memorāre: Incūdem artillātōris, quam aegerrimē āmōlītus sum; virgās vectēsque ferreōs; pēnsilem lectum cum lōdīcibus;* supparum* antīcum ē subsidiāriīs: lacernās plūrēs: piscātōriam supellēctilem novam atque amplam. Porrō ē rē jaculātōriā* magnōs forcipēs follēsque, malleum rōbustissimum, pēlvēs ferreās ad plumbum liquefaciendum, batillum grande. Tum omnēs ignipultās, bonās malās, asportō; item alterum pār pistolārum. Dēmum fabrīlem mēnsam, retināculō cochleātō īnstrūctam, multō cum labōre per tollēnōnem dēmittō, laetusque comperiō hanc per sē natāre. Inter minōrēs rēs memorō lībram cum lancibus aēneīs, sīve trutinam oportet appellāre, quam in scrīniō magistrī offendī. Ille propter medicās, crēdō, ūsūs habēbat; nam magister nautīs prō medicō erat. Ego hanc, velut pecūniās, idcircō asservāvī, sīquandō prō nummīs valēret. Ingentem plumbī convolūtī lāminam, quae nimia posset esse, secūrī malleōque discissam particulātim asportāvī; etiam magnum pilulārum plumbeārum vim, plūrēs rudentēs, fūnēs, ferreōs hāmōs, clāvōs, pessulōs, cōnfībulās, ānulōs. Cannōnēs* suā ex sēde nōn eram dēturbātūrus. Posteā magnum trīticī dōlium laetus inveniō, sēriam optimī adōris, saccharī cadum majōrem, vīnī ārdentis amphorās trēs; porrō cultrōs furcillāsque mēnsālēs, grandem forficem,* trēs novāculās, quattuor nautārum gladiōs sīve sīcās. 53. Nē forte mīrētur lēctor, quārē tantam bellicī terrōris vim in mercātōriā nāve vēxerimus, nātūram illīus commerciī cūrātius dēmōnstrābō. Hominēs barbarōs ē Guineā erāmus in servitūtem reportātūrī; quem ad ūsum et ipsa nāvis et omnis ejus dispositiō cēterīs erat valdē dīversa. Grandiuscula erat nāvis, nāvālēs sociī sexdecim. Cannōnās habēbat quīnque,—ūnam ā tergō,—nē forte aut cum praedōnibus aut cum nigrītīs foret cōnflīgendum; nēve, propter subitum aliquod in Eurōpā bellum, Lūsitāniā implicātā, nōs tamquam Lūsitānī lacesserēmur. Ignipultae quoque inerant plūrēs, pars vēnandō, alia pars pugnae apta. Simul pulveris nitrātī plumbīque rotundātī vim magnam vehēbāmus, atque adeō hominem ūnum tōtī reī jaculātōriae praefectum: Artillātor appellābātur. Hārum rērum impēnsā valdē minuitur negōtiātōribus lucrum, nisi quod hōc in commerciō merx quae exportātur vīlissima est; quae reportātur, pretiōsissima. 54. Aliquot fabās prīmā in rate asportāvī. Quamquam sciēbam magnam hujus cibī vim nāvī fuisse impositam, sed īnfrā in alveō, crēdidī marīnā aquā corruptam esse. Nihilōminus dēscendō. Puppim versus omnia sicca erant; in īnferiōre parte aqua stāgnābat. Sed nōn mē illud repellit. Īnfrā nūdus, per aquam incēdō, quae genū attingēbat, scrūtorque mercēs palpandō: tandem saccōs inveniō fabīs plēnōs. Ūnum hōrum placēbat āvehere, sed quandō cōnor, nequeō ad tabulāta extollere. Rē dēlīberātā, nōn operae pretium vidētur dē cibō madidō labōrem pendere; nam asservārī posse quis spoponderit? 55. Mox rēs dūrās acūtāsque sub pedibus sentiō; ipsa erant ferrāmenta, quae inter mercēs nostrās imperāveram. Pālae, plānē nostrātium īnstar, profectō nōn inerant; tantum ligōnēs, furcillātaeque marrae, praeter sarcula ac dolābrās. Deinde in secūrēs incidō. Tālēs rēs sub aquā dījūdicāre, paulum difficile erat. Num operae esset pretium auferre,—dubitābam. Tandem aliquot cujusque generis assūmō, praesertim capita secūrium ac ligōnum. 56. Posteā fēlīcior eram. Nam in conclāvī quōdam, quod coquī nostrī erat proprium, quīnque offendī corbēs, fabārum plēnās, apprīmē siccārum. Hās cūrātius repōnō āvehendās, et aliam post aliam cūnctās dēmum ad terram dēportō salvās. 57. Porrō dum mēnsam fabrīlem āmovēbam, quae suprā erat, nōn in alveō, pōne in angulō fascēs quōsdam mercium retēxī. Hōs aperiō. Intus erant versicolōrēs vestēs, quās propter Āfrōrum commercium imperāveram. Avidē corripiō, sed nesciēbam quārē. Posteā numerāvī, invēnīque sexāgintā. Cēterae, ut opīnor, fuerant in alveō. 58. Duodecimō māne, ut rēmigō ex portū ratem pōne trahēns, flūctus asperior aliquantum aquae in cymbam immīsit. Exhaurīre simul atque rēmigāre nōn poteram: sī rēmōs inhibērem, verēbar nē dēflexa cursū cymba latus undīs objiceret. In portum, ut tūtius, statim redeō: ibi rōborandam suscipiō cymbam. Altiōrem faciō prōram, additīs tabulīs, quae, ferreīs virgīs firmātae, aliquantum asperginis possint rejicere. Nōn longī labōris erat illud; sed nimius ventus mē terrēbat, igitur reliquum diem scaphae addīxī. 59. Illud cōnsīderāveram. Naufragium recente lūnā passī erāmus ipsīs in Kalendīs Septembribus. Ad plēnilūnium iterum intumēscente Ōceanō posse crēdēbam sublevārī scapham; grande mōmentum, servārētur-ne an prōrsus cōnfringerētur. Ex arcīs meīs ūnam dēligō, aquae (sīqua alia) impenetrābilem. Quidquid in scaphā īnfirmum vidētur, summā meā arte reficiō, seu stuppā ac pice, seu argillā vitreāriā* opus sit. Simul ac aestus recesserat, ancoram quam longissimē per harēnās mare versus trahō, suō ancorālī artius scaphae colligātam. Dentem ancorae firmiter dēfīgō, quoad possum. Ipsō in ancorālī, circā septem pedēs ab ancorā, fūnem brevem nōdō astrictissimō implicō; mox hūc dēportātam arcam eōdem fūne cōnectō. 60. Illud ēvenit, quod spērāveram. Arca, aestū īnsurgente sublevāta, simul ut ad scapham aqua pertingēbat, (nam ego cum spē metūque cūncta notābam) incēpit scapham attrahere. Tum prō cūpā*[B] natante arca mihi erat. Cōnfestim dēcurrō ad cymbam. Per aestum rēmigō, ubi propter altitūdinem aquae flūctus nōn sē frangēbat; et ut prīmum scapham assequor, eam remulcō inhibēns, solvō ancorāle; nam ancoram extrahere, nimiī id fuisset temporis. Mox, ovāns et praegestiēns, scapham in portum dēdūcō incolumem. Haec in duodecimō erant diē. 61. Māne īnsequente, cum speculor, sentiō marī male crēdī: tamen quāsdam etiam rēs voluī ēripere, quamquam ratī nōn cōnfīdēbam. Scālās nāvis ac tollēnōnem ad ultimum relīqueram. Optimās habēbat forēs diaeta*[C] prīncipālis: hās concupīvī, quia bonā erant fabricā. Cardinēs facile āvellō: forēs reste firmiter colligō. Dein sūculās[D] cum trochleīs*[E] assūmpsī; ipsīus porrō tollēnōnis ferrāmenta omnia: sed scapum rōstrumque ejus, quae lignea erant, trahenda per aquās dēstināvī, cum scālīs et foribus. Ferreum onus, ūnō homine nōn gravius, in cymbā dēcernō asportāre. 62. Impigrē rediī, sed aestus in hōrās magis tumēscēbat. Tunc cum maximē intrābam portūs ōstium, agmen pōne tractum adeō disjectābat cymbam, ut ego perterritus fūnēs necessāriō absolverim, nē dēmergerer. Incolumis egomet postēs illōs praetereō, laetus quod nīl mihi cymbaeque accidisset, praeter asperginem profūsam. 63. Ventus etiam atque etiam incrūdēscēbat: post trēs hōrās violenta flābat procella, quae tōtam per noctem furēbat. Māne, ut prōspexī, ēvānuerat nāvis. ———— Caput (III.) Tertium. 64. Equidem ut vacuum aspectābam mare, neque lacrimātus sum neque gemuī, nē agitābar quidem animō. Sed tenerum quendam sentiēbam affectum, tamquam sī fessā aetāte parēns, cujus magnīs fruimur beneficiīs, lēgitimē ac necessāriō dēcessisset. Immō nōn tam nāvis quam egomet vidēbar obiisse mortem. Ab hominibus abscindor, novō sum in orbe rērum, astō tamquam in aeternitātis sōlitūdine. Ignōtus mē circumambit Deus, cujus sentiō tum misericordiam tum sevēritātem, mē ipsum culpāns sed nōn amārē, nec sine modō. Nōn in genua prōcumbō; nōn precēs, nōn vōta concipiō; grātēs nōn effundō, nec paenitentiam; tamen caeca quaedam, ut opīnor, mē penetrābat venerātiō. Certē eram et tranquillissimus, et quasi religiōsē dēfīxus. 65. Ex hōc statū mē expergēfacit canis, amanter blandiēns. “Āh! quam vellem possēs colloquī,” inquam clārē; et amōre ergā canem haediculamque meam atque ipsās fēlēs valdē pertemptor. Prope paenitet mē, quod capram mātrem occīdī. Quoniam brūta animālia, sī modo reciprocāre amōrem possint, commūnem habent nōbīs sociālemque nātūram, nōlō vītam ēripere temere. Haec cōgitāns, īnsuper meminī, parcere nitrātō pulverī quam sit bonum, pondus caprae quam fuerit molestum. Paulō post quaerēbam, cūr, sī vīctum terra subjicit, mālim ferārum mōre raptās vītās praedārī. Illa sānē quaestiō profundius in pectus dēscendit, postquam ūbertātem īnsulae plēnius compertam habuī. 66. Sed exsultō, et pāstīs animālibus, dē fabīs meīs satagō, quārum aliquās aquā coctās velim, prō canis cibātū. Posteā hās coquēbam cum carnis frustīs, cum sēbō, lārdō, dēmum piscibus vel oleō; faciēbamque massās quadrātās: tum sī aliunde nihil foret in promptū, hinc et canem et fēlēs pāscēbam. Semper dēnique hōc modō pauxillulum carnis aut piscium prō condīmentō adjungēbam fabīs, farīnae vel rādīcibus. 67. Posterō diē, caelō serēnō et marī tranquillō, ligna tollēnōnis et diaetae forēs ējecta sunt in lītore; cum minōre dētrīmentō quam quis exspectāverit. Hās rēs, ut prīmum possum, citrā vim undārum trahō; dēnique in cavernās illās, dē quibus dīxī, dēpōnō, et quandō ab aliīs operibus vacō, restituō tollēnōnis ferrāmenta. Posteā hunc ad nāvāle meum cōnstituī, propter ūsūs scaphae. 68. Sed dē domiciliō meō multa erant dēcernenda. Cavernās in rūpe quō lātius explōrāveram, magis admīror. Ultrā numerum vidēbantur. Aliae patēbant, sine externō pariete, tamquam porticus aut ambulācrum; aliae angustā jānuā, intus camerātae, jūnctae sunt item internīs ōstiīs, ita ut tōta rūpēs velut spongia esse posset. 69. Contemplāns crēdidī, hās marī esse excavātās: nam sub pedibus pavīmentum erat saxeum, molliter tamquam flūctibus rotundātum, et quasi per lātissimōs gradūs ascendēns. Omnia mea possem hīc optimā cum disciplīnā dispōnere; sed dē cubiculō erat praecipuē cōgitandum; nec libēbat arborem meam prius relinquere, quam mūnītius quiddam reperīrem. 70. Illud animadvertī,—nihil saxōrum praeter lītus jacēre, quod ā rūpe cecidisset; et quidem ubi gelū est ignōtum, rārior esse dēbet tālis rūpium lābēs. Porrō pavīmenta cavernārum parcā tantum harēnā vestiēbantur, tamquam ventō illātā. Lacūnāria ferē camerāta erant, hīc atque hīc quasi stīriārum massīs distīncta. Aquās per rūpem stillantēs crēdiderim saxō saturātās fuisse. 71. Lītus externum, propius undās, algārum erat ferāx; internum, ultrā summōs aestūs, aliā quādam algā et cactīs aliīsque spīnōsīs fruticibus* opplēbātur. Plūrēs hōrum in decem pedēs surgēbant, aliquot in quīndecim. Ex hīs silva plūrima et quasi umbrāculum ante cavernās praetexēbātur, nē quis ē marī vel ā rūpe oppositā facile intrō perspiceret. Ego autem, arreptā secūrī, continuam sub rūpe aperiēbam sēmitam, succīsīs cactīs cēterīsque, quidquid nimium obstāret. Jamque velut in meam vīllam mē recondō. 72. Ē cavernīs duās praesertim dēnotāvī, ūnam prō cubiculō, alteram prō penāriā. Utraque internum habēbat ōstium, per quod aura flābat salūbris. Sēnseram autem, et apud Maurōs et in Brazīliā, quantum nox frīgidula corpus fervōribus adustum fovēret atque recreāret; et sī in magicā hāc horrendāque īnsulā (sīc eam quandōque vacuīs oculīs contemplābar) per summōs calōrēs habitandum mihi foret, tāle cubiculum magnī aestimābam. Opera quaedam hīc meditābar, sī hūc mea omnia congererem; propter quod cōnsultō opus erat. 73. Marī seu terrā, ipsam ratem, sīve bona mea ex rate, dēdūcerem, aut perīculōsum aut labōriōsum fore opīnābar. Mox subit haedī cūra, cui neque pābulum hōc in locō habēbam neque aquam dulcem. Mihimet profectō aquam imprīmīs anquīrere opus erat: sed nōn diū hujus reī inopiam queror. 74. Etenim postquam per spīnās fruticētī longius patefēcī viam, et dulcem aquam et nāvāle scaphae idōneum inveniō. Post quīngentōs amplius pedēs abrupta humus erat, alveō marīnō intus penetrante, tamquam ōstiō rīvulī. Intellegō alveum hunc, quasi flūmen submarīnum, ad Postēs Saxeōs continuārī; intus autem nāvāle, mihi satis profundum, etiam in recessū aestūs praebērī. 75. Hunc in alveum rīvus ē terrā praeceps dēcurrēbat. Spatium autem praetereundī inter rūpem alveumque satis lātum patēbat, succīsīs modo fruticibus. Jam tollēnōnem mente dēstinō in margine ērigendum: sed redeō contentus in vallem, dē ōrdinātiōne bonōrum meōrum meditāns. 76. Omnia dē prīmā illā rate dētrahō dispōnōque subter quādam arbore, cum ipsā ratis māteriē. Latēre volēbam, sī forte quis advenīret. Plūrimās caedō virgās, quae facillimē ūdō in solō possint frondēscere, hāsque ita dēfīgō, ut quam maximē, quidquid sit intus, obtegant. Hūc dēdūcō haedum, velut suum in praesaepe. Cistās quae pecūniam, quae astrologicam supellēctilem, quae pulverem nitrātum continēbant, hās et capsās scrīptōriās aliāsque rēs minōrēs, singillātim ad cavernās asportāvī: posteā culīnae īnstrūmentum. 77. Post aliquot diēs, hīs rēbus ōrdinātīs, caelō serēnō, cēnseō dēambulandum. Caput īnfulā* dēnsā, Turcārum mōre, obvolvor; quod quidem in Brazīliā faciēbam. Balteō pistolīsque succingor. Grandem cultrum plicātilem* sūmō ac pēram; dein convallem ascendō jūxtā rīpam flūminis. Novā in regiōne omnia nōn possum lēctōris animō subjicere, quae meīs occurrēbant oculīs; sed plūra cōnābor paulātim expedīre. 78. Avium versicolōrum tanta erat multitūdō, ut nisi in Brazīliā praereptā mihi esset admīrātiō, tunc obstupēscerem. Hīc autem mē praesertim alliciēbat pulcherrima illa avicula, quam in Occidentālibus īnsulīs Anglī _aviculam_ bombilantem appellant. Plūra quidem hujus generis passim volitābant, item mīra pāpiliōnum varietās. 79. Immō, nōn modo alia prōrsus arborum, fruticum, grāminum, foliōrum genera appārēbant, nostrīs hominibus ignōtū, vērum etiam ferē omnis arbor reptātōriīs fruticibus, vītium aut hederārum ad īnstar, vestiēbātur; atque adeō, obruēbantur plūrimae. Ē tantā varietāte vix quidquam prīmō poteram agnōscere: cēterum imprīmīs anquīrō ēsculentās rādīcēs atque ignis alimentum. 80. Quidquid juncōrum obviam vēnit vel cannārum, medullam explōrāvī, anne idōneum praebēret fōmitem. Tria dēmum genera in pēram sēlēcta condidī, quae experīmentō probārem. Āridās sīve lignī sīve lignōsōrum foliōrum reliquiās celerrimā flammā ārsūrās crēdēbam. Tālis māteriae plūrēs asportāvī pugillōs. Rubōs* quoque notāvī dūmōsque āridōs, ex quibus immēnsa cōpia cremandō sufficerētur. 81. Mox fruticem videō, quī piper gignit; sed magis gaudēbam, quod dioscōreās* ēsculentās invēnī multās. Duo hārum genera optima prō certō agnōveram,—quae _ālāta_ appellātur, et quae _globōsa_. Ulterius perscrūtāns, adeō abundāre intellegō hās rādīcēs, ut, sī cōnservārī possint, cibus semper futūrus sit in promptū. Jam _cinchōnam_* videō arborem, colligōque rāmulōs plūrēs. Nē longus sim, satis sit nārrāre, mē circā hōs locōs posteā invēnisse medicās quāsdam herbās, quās in Brazīliā didiceram, et aliās quās prō condīmentīs cibōrum aestimābam. 82. Acclīvitās vallis augēscēbat. Vix quattuor mīlia passuum aestus marīnus in terram penetrat; sed modicus rīvus plūrēsque rīvulī dēscendēbant per plantās et arbusculās. Propius ad collēs dēnsantur generum dīversōrum arborēs, grandēs aliquot. Nova simul atque ārida folia in eādem cōnsistēbant arbore, id quod colōrēs pulcherrimōs contendēbat: immō, exoriēbantur frūctuum germina ipsō ē rāmō, unde pendēbant frūctūs putrēscentēs. 83. Quīnque vel sex mīlia continuāvī iter, semper ascendēns convallem. Ēn vērō, hīc locī seges illa pretiōsissimā blandītur oculīs, _zēa_* virōre et aurō fulgēns. Plēnē mātūram crēdidī. Humī jacēbant grāna plūrima et siliquae. Pigēbat mē, quod major mihi pēra nōn erat in promptū. Quantum potuī, īnferciēbam, jamque prō certō habēbam cibum mihi numquam dēfore. Tandem collēs sinistrī sē dēmīsēre; atque alia vallis, lātior atque amoenissima, quasi hortōs viridissimōs in sinū suō retegit. In fronte mihi assurgēbant juga altiōra, montēs paene dīcerem, spissīs vestīta herbīs, ex quibus undique stillābant rīvulī perennēs. Arborēs frūctificās admīror, inter quās dispiciēns agnōscō citrōs, aureās mālōs,*[F] et Assyriās mālōs, quās _līmōnās_ appellāmus. Sānē jūcundissimus erat rūris aspectus, mēque sēnsī esse opulentum lātifundiōrum dominum. Utramque vallem mihi tamquam proprium prōtinus asserō, nōminōque priōrem convallem meam, vel Convallem Flūminis, alteram Hortōs meōs. 84. Multum mē alliciēbat hortōrum amoenitās, cōpia arborum et dulcis aquae, dēfēnsiōque montium. Dēlīberābam dē commigrandō illūc, nisi quod nōllem maris prōspectum āmittere, sī nāvis venīret: immō, prōrsus nōluī cymbae scaphaeque ūsūs renūntiāre: necnōn per pluviālēs hōrās nihil cum cavernīs meīs vidēbātur contendere. Etenim hāc in regiōne caelī liquēbat mihi dīrissimās aliquandō esse exspectandās procellās, quae tentōria ac domicilia perverterent; tālī in tempestāte nīl cavernīs esse comparandum. Pigēbat mē vidēre frūctūs plūrimōs et optimōs humī prōstrātōs et aquā putrēscentēs. Arborēs passim vim ventī prōdēbant. Sine dubiō autumnālēs procellae tantās fēcerant ruīnās. Sērius ego hōs in locōs prōcesseram, messe frūctuum praeteritā. Attamen hōc sub astrō tam vegeta est vīs terrae genitālis, ut novī frūctūs appārērent, quī mox possent mātūrēscere. Plūrēs hōrum concupīvī, et dē modō convehendī meditābar. 85. Rediī ad cavernās alacer animī, cūrārum oblītus. Pēram opplēveram illīs rēbus quās memorāvī; loculōs autem vestium arōmatīs, gummīne et citreīs mālīs aliquot. Prōtinus novōs thēsaurōs cūrātē dīgerō. Dēnique ā cavernīs in arborem meam propter noctem retrō cēdere, paulō labōriōsius vidētur. 86. Māne cum expergīscor, sentiō diērum mē āmīsisse computātiōnem. Nē prōrsus fierem barbarus, ad disciplīnam puerīlem mē redūxī. Diēs incipiō in digitīs numerāre. Quid ūnōquōque diē fēcerim, ego mihimet recitō; inde comperiō, quīnam sit hodiernus diēs. Tum volō mathēmaticus ratiōnēs retractāre. Dīxī mē quattuor librōs ē nāvī āvēxisse. Ūnus erat precum sacrārum libellus, secundum normās Papālēs: alterum erat dē Geōgraphiā: tertium nihil habēbat nisi numerōs ad ūsum nāvigandī dīgestōs: quārtus ipsam nautārum mathēmaticam tractābat. Hanc perlegō libenter. Quippe nōn sōlum sōlitūdine animum āvertit, sed absolūtius quiddam et sublīmius subjēcit cōgitantī, nē semper dē meīs tantummodo cūrīs satagerem. 87. Quaerere potest lēctor, quī factum sit, ut ego, patre invītō nāvigāns, nauticam mathēmaticam ēdidicerim. Vidēlicet, admodum juvenis Londinium petiī, nāvem anquīsītūrus, in quā peregrē īrem. Magna mihi tunc illa fēlīcitās vidēbātur, quod hūmānissimō cuidam virō, nāvis magistrō, incidī, in Guineam nāvigātūrō. Is mē clēmentissimē exceptum, prō suō sodāle habuit; persuāsitque ut, quantam maximam possem conquīrere pecūniam, hanc commūtārem idōneā merce quālem ipse admonēbat, et apud sē collocārem. Ego igitur quōsdam ex amīcīs pecūniās rogābam, hīque, exōrātā mātre meā, fortasse etiam patre, quadrāgintā lībrās Anglicās ad mē remīsērunt. Eās autem magister optimus sīc administrāvit, ut, ex Āfricā dēmum reversus, mercem quam rettulī, nempe aureum pulverem, Londiniī trecentīs lībrīs Anglicīs mūtāverim. Porrō (quod eram lēctōrī dēmōnstrātūrus) ipsō in cursū, cum benevolentiā vērē paternā, omnia quae nāvis magistrum scīre oportēret, dīligentissimē mē docēbat, praesertim astrologicōrum praecepta, viāsque caelum servandī. Ego sānē, tantā cāritāte dēlēnītus, summā industriā haec in studia incubuī, rediīque ex hāc expedītiōne magnopere auctus mentis vī, sīve ad nāvigātiōnem, sīve ad mercātūram. Atquī, Ō meam maximam calamitātem! amīcus ille summus meus atque alter pater, morbō vehemente correptus, dēcessit subitō. Hujus mē tenera subit memoria, dum praecepta mathēmaticōrum retractō, dum stēllam Polārem observō, locīque lātitūdinem (quam appellant astrologī) colligō; item dum noctibus singulīs omnium hōrologiōrum lībrāmenta convolūta intendō. 88. In animō imprīmīs erat, ut Chrīstiānō mōre septimum quemque diem quōdammodo religiōsē observārem; enimvērō mēcum cōnstituēbam septēnōrum diērum opera. Sīc (crēdēbam) temporis computātiōnem eram servātūrus. Mox vīdī fore ut multa mē prohibērent ūllam praefīnītam labōrum rotam persequī; necnōn sine religiōsā cōntiōne rēs nihilī mihi erat diēs Dominicus: itaque ad aliam ratiōnem mē properē convertī. Novae lūnae observantur facillimē et paene necessāriō. Nāvis frācta erat nocte proximā post novam lūnam: quandō altera advēnit nova lūna, dēcrēvī mēcum, atque ūnum dēfōdī stīpitem propter mēnsem lūnārem. Posteā ēlegantius rēs administrandās cēnseō. Paxillōs praeparō tredecim modicōs et comparēs, gemēns identidem sī ūniversum annum hīc mihi dēgendum erit. In axe idōneae magnitūdinis tredecim forāmina terebrō, illīs paxillīs accommodāta. Quotiēs redit nova lūna, paxillum sollemniter īnfīgō. Post lūnam tredeciēs novātam, cūnctōs extrahō paxillōs, grandius terebrō forāmen et grandiōrem īnserō pālum. Hic prō annō lūnārī valet. Mox prōcēdente lūnā, mēnstruōs paxillōs alium post alium restituō. Hīs cōnstitūtīs, novā quīvīs lūnā poteram computandō affirmāre, quīnam esset ille diēs secundum Eurōpeās temporis ratiōnēs. ———— Caput (IV.) Quārtum. 89. Jam ad rēs convehendās trahulam dēcernō parāre: nam reī fabrīlis nōn eram imperītus. Hanc profectō artem in Brazīliā magnopere exercēbam, cum propter variōs ūsūs, tum quia ipse mē animus excitābat. Fabrīlis nempe opera valdē fuit necessāria nōbīs, nec servīs nigrītīs satis bene cognita. Faber noster lignārius, bonus ille quidem vir, malleō fortiter feriēbat, serrā patienter labōrābat: sed accūrātē mētīrī, coartāre commissūrās, immō, rēctam līneam dūcere, vix calluit; nēdum dēsignāre opus. Sī novam quandam casam vel officīnam struere oportēbat, praepropera ejus industria absurdissimīque errōrēs angēbant mē. Itaque hunc dum parō docēre, ipse artem discō. Mathēmaticā meā scientiā quālīcumque adjūtus, poteram sānē plūra animō mōlīrī, in chartā dēscrībere, cōnstituere, computāre. Mox ipsīs ferrāmentīs manū prehēnsīs, dēlīneābam, dissecābam, runcīnābam; nihil quod lignāriī fabrī est, intentātum relinquō. 90. Jamque, ut dīcēbam, ad cōnfingendam trahulam* mē convertō, quae et per harēnās et super leviōrem rūpium superficiem facile currat. Dōliō quōdam ligneō, quod perfrāctum erat, dētrahō circulōs ferreōs. Hōs, velut calceōs, trabibus duōbus brevibus paribusque, lēniter curvātīs, subjiciō. Suprā, simplicissimum cōnstituō currum, in quō vehātur onus vīribus meīs tractū nōn nimium. Restim addō, atque fīnītum est opus. Quoniam in recessū aestūs continuus erat harēnae margō ā praesaepī meō ūsque ad portum, hāc viā, quaecumque vellem, in animō erat trahere: nec jam manibus umerīsve portābam. Posteā domum ipsam cūrātius dīgerō atque excolō. 91. Conclāvia vērō habuī nūlla; plūra quidem saepta, siquidem ūnaquaeque caverna, seu locus camerātus, erat prō saeptō. Prīncipāle saeptum ⸤meum ipsīus⸥ erat _cubiculum_, dē cujus mūnīmentīs erit dīcendum: dein _penāria_, prō cibō quālīcumque: tertium, _culīna_; tum, _fūmārium_; deinceps _armāmentārium_ sīve _fabrica_; sextum erat _mūsēum_. In mūsēō librōs, hōrologia, astrologicam supellēctilem, lībram trutināriam, māteriam omnem scrīptōriam repōnō, cum sellā ⸤ē tribus quās habēbam⸥ optimā. Hārum rērum aliquot cum pecūniā in cistīs erant: mēnsam posteā cōnfēcī. Septimum saeptum continēre dēbēbat ignis māteriem; _lignārium_ appellābam. Octāvum prō _frūctuāriō_ cēdēbat. Novum prō haedī _stabulō_ dēstinābam. Decimum ac remōtissimum nitrātī erat pulveris repositōrium. 92. Cubiculum autem tāle fuit. Angustā ac celsā fenestrā intrābātur, cujus līmen quīnque pedēs ab externō solō, duōs ab internō aestimāverim. Alteram intus habēbat fenestram, per quam aura flābat salūbris: hanc tamen, prae multā meā cautiōne, trānsennā prōtēxī. Dē vallandā externā fenestrā cōgitāveram; sed arboreum meum opus imitārī, in saxō nimis difficile vidēbātur. Plūrēs portārum fōrmās cōnsīderō, mox rejiciō. Puteum potius volō sub fenestrā fodere, quem ipse scālīs trānseam, dein scālās intus ad mē retraham. 93. Nāvālēs scālae merī erant gradūs ligneī, firmiter cōnstrictī fūnibus, quī pondus hominis tūtō sustentābant. In nāvis latere septem amplius dēpendēbant pedēs. Latera nunc hīs adjungō lignea, tantummodo ut rigōrem, nōn ut rōbur addam; nam fūnium rōbur sufficiēbat; sed quia flexilēs erant, id hīc erat incommodum. Scālae sīc refectae octo pedum habēbant longitūdinem. 94. Deinde ligōnēs recognōscō cūnctōs, et marrās bifurcās trifidāsque, sī quid hōrum possit cunīculāriae* hastae vicem gerere; solum enim calcārium rōbustō egēbat ferrāmentō. Tālia invēnī īnstrūmenta, quōrum ope puteum, brevem sānē, dēfōdī sub ipsā fenestrā, duo tantum pedēs altum, sed quattuor amplius ā rūpe exstantem. Vecte ferreō, quamquam nōn acūtō, graviōra saxa āmōlītus sum, postquam initia penetrandī factū sunt. Tum hōc puteō adeō prōtēctus vidēbar, ut nē ā pardō quidem foret metuendum. 95. Illud enim mē cōnfirmābat, quod fēlēs ferae quae nōn ⸤nāribus cōnfīsae⸥ vēnantur, numquam possent conjectāre, quid in meō cubiculō dormīret. Ego vērō interdum serpentēs quoque formīdābam: sed numquam nē ūnum quidem anguem, magnum parvumve, meā in īnsulā vīdī; quae, velut Hibernia, sānctī Patriciī benedictiōne vidēbātur fruī. Stelliōnēs* erant in cavernīs, quōs fovēbam, quia muscās īnsectāsque comedunt: et sānē facile mānsuēscēbant. 96. Sī ligōnibus rēs nōn cessisset, fodīnam parātus eram nitrātō pulvere displōdere. Praetermīsī nārrāre, mē, postquam dōlium pulveris nitrātī ⸤aquā marīnā corruptī⸥ dēportāvī, intus crustam invēnisse dūram, intrā quam pulvis siccus erat et plānē incolumis. Crustam malleō comminūtam reservāvī, et prō experīmentō, vel lūsūs causā, aliquotiēs in pyrotechnicam adhibueram, diffīsus posse in aliquam ūtilitātem convertī. Posteā crēdēbam rūdera haec nitrāta ad fodīnās displōdendās esse accommodāta: igitur asservāvī, sī forte ūsus venīret. 97. Pulvere nitrātō eram profectō assuētissimus, dē quā rē libet amplius explicāre lēctōrī. Etenim dum dēgēbam in Brazīliā, maximō studiō ⸤missilis plumbī dīrigendī perītiam⸥ colēbam. Nec sānē umquam hujus exercitātiōnis fueram aliēnus; sed neque patriam circā urbem, neque super marī opportūnitātēs eam excolendī reppereram. Attamen in Brazīliā, rūre apertō, ingentibus silvīs, ubi prōdigiōsa īnsectārum vīs ⸤mīrificam avium quoque cōpiam⸥ in aeternum praestat, sī quis sub sōle potest esse agilis, ad avēs vēnandās ipsō agrō attrahitur. Prīmō habēbam ignipultam quandam ā dominō meō Maurūsiō dēreptam; mox meliōrēs quaesīvī, imprīmīs ex Lūsitāniā. Posteā Helvēticī cujusdam virī, quī Rōmae mercēnāriōrum mīlitum praefectus fuerat, ignipultās duās vel optimās forte potuī emere, ūnam duōrum tubōrum; quās quidem hujus fīlius, post patris mortem illātenus ēvagātus, inter aliās rēs vēndidit. Equidem ad tēla illa probanda in scopum aliquandō collīneābam: sed quia valdē incertus erat ā longinquō jactus, plūrēs ac minōrēs ūnō in tubō cōnferciēbam glandēs, quae, per āera dispersae, lātius ferīrent. Furcā item _bitubam_ illam sustentābam, propter certiōrem ictum. Et quoniam grandiōrēs illīc abundābant ālitēs, ut vulturius, ut ferus olor, ut gruēs atque ardeae nostrīs dīversae,—nec deest strūthiō quīdam—hōs quoque pilulīs olōrīnīs petēbam, jaculandīque omnīnō perītissimus ēvāsī. Prō caecitātem hominum! quippe nesciēbam quantum in sōlitāriā īnsulā haec mihi ars esset prōfutūra. 98. Simul ac cubiculum satis firmāveram, voluī illūc commigrāre, cūnctīs cum animālibus meīs. Haedus paululum clauda erat, id quod nōn dolēbam: tantō minus erat mē effugitūra. At vērō trēs jam mihi erant haedī, dē quō nārrandum erit. Cēterum falcātō gladiō ⸤quidquid idōneum vidēbātur herbārum aut frondium⸥ dēmetēbam et convehēbam ad cavernās: multum sānē ⸤sōlī expositum siccātumque⸥ recondidī. Haedōs omnēs suō in stabulō composuī. 99. Dē novīs haedīs incipit nārrātiuncula. Trahulā jam meā adjūtus, cupīdinem admīseram vēnandī iterum, nē canī fēlibusque carō dēforet. Trahulam per clīvōs clēmentiōrēs sūrsum trāxī super mollī brevīque herbā, ignipultam in trahulā habēns. Canem nōn potuī retinēre, quīn lepusculōs vēnārētur: is prōrsus ēvānuit. Ego ut prīmum in scopulōsum dēvēnī iter, trahulam omittō, inter saxa serpō. Ēmergēns capram cōnspicor cum haedīs ad stāgnum herbōsō in prātulō. Nōn mē fūgērunt, neque dēmōnstrābant metum. Dēcerpō grāmina, accēdō propius et porrigō. Haedī accurrunt, libenterque rōdunt. Ego cornua eōrum resticulīs cingō, et laqueīs bracchiō meō annectō. Iterum iterumque dēcerpō grāmen, studeōque mānsuēfacere. Accurrit māter capra, grandis et rōbusta; haec quoque ē manū meā comēdit. Paenitēbat mē, quod voluissem tam cicurem animantem occīdere; nunc rōbustiōre eam annectō reste. Sed ut prīmum vī sē tractam sentit, violenter retortō capite manū sē meā abripit, et priusquam mē possim recolligere, cum reste effugit. Exiguō temporis intervallō convertitur. Haedōs mēcum videt, et dīrēctō cursū ⸤summō cum furōre⸥ mē petit. Magnum equidem sēnsī esse perīculum, nam et cornū incurrentis et ipse impetus lētālis esse poterat. Coāctus mē tuērī, dēmittor in dextrum genū, nē dēerrem, ignipultam cōnstantissimē dīrigēns. Vix quīndecim distābat pedēs, atque ego ignem ēmittō. Quamquam capite et collō trānsverberāta, plūrēs gressūs illō impetū ēvecta est, titubānsque ad dextram meam prōcubuit ēmortua. 100. Obstupēscēbam, incertus quid facerem. Mox capram libuit omittere, haedōs attinēre: nec longa erat ad praesaepe via, per ardua dēscendentī. Grāmina etiam atque etiam dēcerpsī recondidīque in sacculum; et sīquandō male sequerentur haedī, grāmen ante ōra ostentāns, alliciēbam. Hōc modō incolumēs dēdūxī, gaudēns praesertim quod mās et fēmina erant. Paxillīs celeriter prope claudam haedum advenās dēpangō, suggerō grāmina; tum festīnō, mātrem reportātūrus. Regressus, trahulam coāctus sum per asperiōra loca, ut possem, subdūcere, dum mortuam assequor, quam aegrē in trahulam compōnō; dein satis labōriōsē hanc cum ignipultā per saxōsa loca dēdūcō, mox facilius super clīvīs herbōsīs. Illam, ut priōrem, dēmergere in pēlvī sīve piscīnā volēbam, sed spurcam crēdidī: quārē nīl melius nōveram, quam ut in praesēns rāmīs frondōsīs corpus operīrem: etenim ligō et pāla nōn erant in prōmptū. 101. Jam dē ferārum audentiā reputāns, intellegō hominēs hāc in īnsulā esse ignōtōs. Id multum mē sōlātur; nam quantumvīs sōlitūdinem dētrectābam, barbarōs saevōsque hominēs formīdābam longē amplius. Porrō sī leporēs avēsque, aequē ac caprī, hominis metū vacant, sī nunc haec animālia facile mānsuēfīant, stultē absterrērī opīnor. Itaque magis magisque pulverī nitrātō parcendum dēcernō, et, quidquid ferārum posset, mānsuēfaciendum. 102. Etiam congerēbam pābulum. Multās dēportābam siliquās zēā plēnās, et dioscōreās aliāsque rādīcēs; item cēpa, bulbōs, condīmenta. Caprae secundae carnem partim siccāveram fūmō, partim sale condīveram, nec jam dē cibō eram sollicitus. Duās viās ē cavernīs ad summam rūpem ligōne ac vecte tūtius jam mūniō; ūnam, quā prīmō illō māne, prōspectā scaphā, per praecipitia atque algās dēgressus sum; alteram ex portū praeter nāvāle meum. In difficiliōre locō ⸤stīpitēs duo firmiter dēfossōs⸥ fūne cōnectō, quō audācius sēcūriusque dēscendam; tum gradibus incīsīs, opus perficiō. 103. In reportandā caprā, trahulae mē quōdammodo paenitēbat. In harēnīs quidem bene currēbat, item per saxa lēvia grāmine vestīta; sed in ferācī humō super spissīs variīsque herbīs, inter admixtōs fruticēs, trahere quam portāre difficilius fore sentiō: ad dioscōreās, ad zēam, ad citrōs aliōsque frūctūs convehendōs pērās sacculōsque meōsque umerōs antepōnī oportēre trahulae, nisi meliōrem poterō mūnīre viam: id quod mē male habet. Igitur ūniversam vīcīniam explōrāre cupiō.—Dīxī mē ab excelsō quōdam colle prōspectāsse. Hōc colle īnferior alter, quī cavernās meās ferē ex adversō dēspiciēbat, lītoris aspectum superiōrī adēmerat. Cum, ascēnsā rūpe, in īnferiōrī colle astō (quem _Speculam_ meam nōmināvī) admīrāns gaudēnsque propiōrem lītoris ōram contemplor. Ad dextram, id est, ad occidentem, flūminis videō ōstium, deinde portum meum, tum in fronte prōmunturium modicum.[G] Contrā autem ad sinistram, id est, ad orientem, inter humilēs rūpēs ac mare, acclīvis plānitiēs arboribus prōcērīs mīrē luxuriābat, palmīs praesertim. Suprā, pōne rūpēs, palūs quaedam seu lacus angustus extenditur: rūrsus super hōc novus atque excelsior rūpium ac saxōrum ōrdō, unde pluviās crēdō in palūdem colligī. In ōrā palūdis viridissimās advertō herbās, plūrimāsque avēs aquātilēs. 104. Sed ego ad interiōra mē convertō. Ab excelsiōre illō colle arborēs quāsdam in cavō locō vīderam, nōn multās illās quidem. Jam explōrāns perspiciō omnia praeter summās arborēs abscondita mihi tunc fuisse, interjectō quōdam īnferiōre grūmō. Clīvus ille montis quasi pēlvī erat ingente excavātus, in quam multum aquārum ex scopulōsā illā regiōne cōnfluit. Hae, grāminibus sustentātae, perpetuum sufficiēbant rīvum, quī in flūmen, nōn longē ā praesaepī meō, dēcurrēbat. Inde fuerat mihi prīmus ille dulcis aquae haustus. Hāc in pēlvī (nam proprium hujus fōrmae nōmen nesciō:—convallis nōn erat) cōnsistēbant arborēs plūrimae, Eurōpaeārum aspectum praeferentēs. Amplius posteā perscrūtātus, repperī hās nōn esse nostrātium ad īnstar, tamen frūctuī lignōque ūtilēs. Hunc locum appellō _Saltum_ meum. 105. Hinc poteram ligna dēvehere, sīve ad fabrīlēs ūsūs sīve ignis grātiā, multō facilius quam ā flūminis convalle. Quippe grandis rāmus vel ipse arboris truncus, tractus seu humī dēvolūtus, ad rūpem erat facile dēscēnsūrus. Sīc posteā saepius rem gessī. Minōra ligna, quae ignī dēbēbant īnservīre, ex summā rūpe praecipitābam. Sed propter graviōra, quae diffringī nōlēbam, rōbustam dēlēgī arborem, ipsum ad marginem, unde magis praeceps erat rūpēs. Cursuī tum dēvolventis lignī, fūne circā hujus stīpitem contortō, moderor ac temperō, dōnec ad fundum pervenit. Sed haec post aliquot mēnsēs. 106. Quō melius intellegat lēctor meārum rērum statum, dē sitū īnsulae et varietāte tempestātum quaedam sunt dīcenda. Īnsulae lātitūdinem (quod Geōgraphī appellant) satis compertam habeō: poteram sānē in stēllā Polārī observandā errāre, sed nōn multum: gradūs, crēdō, habēbat duodecim (12°) ab aequinoctiālī circulō, Septentriōnēs versus. Dē longitūdine nihil prō certō cōnfirmāre ausim: arbitror tamen atque autumō eandem esse atque īnsulae quam Portum Opulentum (_Porto Rico_) appellant Hispānī. Nostrīs vērō in chartīs nihil omnīnō hīc dēnotābātur: porrō quaenam sit meae īnsulae longitūdō geōgraphica, minimē nunc rēfert. Propter tempestātum nōtitiam satis est tenēre, bis in annō sōlem super verticem īnsurgere, ultimō ferē Aprīlis diē, sextōque ferē Sextīlis. Intrā hōs continuātur aestās, quae tamen imbribus satis violentīs dīviditur. Imber cottīdiānus ac modicus ferē ad fīnem Jūniī mēnsis cadit, sed ipsō in fīne est sānē immodicus. Post hoc siccitās et calor subsequitur. Maximōs autem calōrēs in tertiā ferē parte hujus aestātis pōnō; vel, sī ad amussim dēnotandum est, trīgintā sex diēs ab Īdibus Quīntīlibus perdūrat aestuōsum tempus. Hōs intrā diēs rārior est pluvia. Quiēscit ventus trīduum vel quatriduum; tum vespertīnus turbō sānē violentus, attamen grātissimus, āera recreat. Hic rērum ōrdō fervōribus moderātur, longō mēnse amplius. Tandem summa aestās disturbātur et quasi convellitur horrendīs et pervicācissimīs turbinibus, sēriōrī in parte Sextīlis. Hinc procellōsum illud mare, quod nostram abripuit nāvem. In Februāriō item mēnse dēbent exspectārī procellae; sed neque hārum tempus praefīnīrī potest neque violentiā comparēs sunt aestīvīs. In tempestāte procellōsā abundant fulgura, post quae frīgus ossa penetrat. Sed haec frīgora sī excipiās, jūcundissima est āeris temperiēs. Pluvia ut plūrimum cadit tenuis ac dulcissima trēs vel quattuor hōrās ūnōquōque māne per plūrēs annī mēnsēs. Nisi per tonitrua, veste ad dēfendendum frīgus nōn opus est, sed contrā sōlem vestiendus es. Attamen post nimium fulgur Caurus ventus plūrēs per diēs mīrum frīgus incutit, sed semper citrā gelū. Nec calōrēs conqueror. Lūsitānum vel Anglum hominem equidem crēdō, sī neque tēmētum imbibat et carne parcissimē vēscātur, (id ipsum apud Maurōs didicī,) tōtum per annum posse labōrāre salūbriter, modo per maximōs fervōrēs prūdentiam adhibeat. In hieme certē (id est, dum sōl ā merīdiē stat) sī nimium exuāris vestīmentōrum onus, ipsīs in Angliā Anglīs ad labōrem pār eris. Spīrante Caurō post fulgura, lacernā, ac spissā quidem, carēre neutiquam potuī: ignem aliquotiēs fovēbam, sed rārō. 107. Ego autem quōdam diē cum pluvia mātūrē dēstiterat, cymbam ingredior rēmigōque nōn sine timōre circum illud prōmunturium quod caeruleam terminat rūpem. Plūrimās palmās videō, quās crēdidī ejus esse pretiōsissimī generis, quod vulgō Nux Cocus appellātur. Multae aliae arborēs fruticēsque mihi ignōtī illīc stābant, sed ipse lītoris acervus Portum meum referēbat. Tantum omnia hīc ampliōra atque ūberiōra. Dē _algā_ saepius memorāvī. Aliud nōmen nōn succurrit; etenim nostrātibus virīs rēs ipsa ignōta est. Hīc dēnotō, algās illās, ut plūrimum, nōn marīnās fuisse, sed maritimās, ultrā summum aestūs terminum. Hī rēptantēs erant fruticēs, dīversī generis; hibiscōs, acanthōs, conjectūrā dīxerim. Sānē erant pulcherrimī, pūrīs distīnctī foliōrum ac flōrum colōribus. 108. Dēambulō in lītore, cocōs admīror: multum cōgitō ac vēscor spē. Subitō meminī rēmōs vel optimōs ē cocī truncō fierī, scaphamque meam rēmīs carēre. Secūrim mēcum habuī. Ūnam ē minimīs cocīs statim exscindō atque obtruncō. Caput hujus in cymbam congerō, ipsam dēstinō fūne trahendam. Sed cum volō redīre, aestūs recessus mē impedit: nam circā prōmunturium, ubi fuerat mare, nunc saxa longius excurrēbant, quae metuō circumīre, nē in prōfluentem aliquam marīnam implicer. Tandem super saxīs ingrediēns, flexuōsum reperiō iter aquae, in quō cymba natāre possit. Hanc trahō, saxīs ipse īnsiliēns. Posteā truncum illum super umerīs asportō per eandem viam; mox, cymbam ingressus, mē atque mea omnia domum laetus reportō. ———— Caput (V.) Quīntum. 109. Pluvia quotiēs caderet, intus mē abdidī, et in excolendā domō satis habuī operis. _Armāmentārium_ meum praesertim cum exsultātiōne cordis aspiciēbam. Arma igniāria cūncta, rīte ēmundāta, perfricāta oleō, hāmīs ad mūrōs suspendī. Mēnsam fabrīlem suō in locō cōnstituī; jūxtā hanc, repositōrium fabrīle: in angulō, ferrāmenta agrestia. Cottīdiē suum quidque in locum sevērissimē repōnō, experientiā doctus sīc facillimē quidque invenīrī, ubi festīnātō opus est. 110. Porrō in _penāriā_ ac _culīnā_ multa ōrdināvī. Scālās quās ad cubiculum intrandum adhibēbam, compāgī cuidam ligneae per hāmōs ānulōsque sīc annexuī, ut, super hīs astāns, carnem suprā ⸤procul fēlibus suspēnsam⸥ possem attingere; possem quoque disjungere scālās, quotiēs vellem. Quandō mēmet objūrgō propter nimiam carnis cupīdinem, respondeō, mē ipsīs fēlibus cōnsulere, nē suum ipsae cibātum dēperdant. In penāriam cellam dōlia item atque arcās plūrēs collocāvī: aliās quidem in frūctuāriō meō. Cēterum prō culīnā sūmpseram ejusmodī cavernam, cujus in angulō erat quasi focus nātūrālis. Rīmam quandam vīdī, per quam fūmus exīre poterat: hanc ferreō vecte ampliō. Porrō forāmen majus effodiō suprā, nē fūmus per culīnam vagārētur. Exībat autem in alteram minōrem cavernam, quam prō _fūmāriō_ dēstinābam. Hīc carnem suspendō, sīquam indūrātam velim. Tum fūmus, hōc modō diffūsus, minus erat mē prōditūrus: nam velut nebula in rūpe poterat vidērī. In _lignāriō_ autem meō, quidquid lignī ex nāve dēportāveram, et quidquid māteriem ignis habēbat, illud omne repōnēbam. Vēla quoque hūc dēposuī, sed parum contentus locō. 111. Dē corpore cūrandō quaedam sī nārrem, ignōscet lēctor. Quae sequuntur, plūrēs ad mēnsēs, immō annōs, pertinent. Dīxī mē sub aquā marīnā, post tertium in īnsulā diem, vestēs immundās lapillīs oppressisse. Posteā reputābam,—sī vel sāpōnem* habērem, operae nōn fore pretium hās nostrō mōre in splendōrem recolere. Spurcitiem vestīmentōrum nōn ē colōre cōnsistere, ātra essent an candida, sed ē cutis excrēmentō, quod quidem salsā maris aquā optimē āmovērētur: manibus autem ac sāpōne fricātās, dēterī vestēs. Quāpropter hās ipsās, sōle siccātās, iterum posteā induēbar. Deinde etiam simpliciōrem excōgitāvī viam.—Postquam expertus sum, vespertīna natātiō quantum reficeret corpus, dēcernō, sub sōlis occāsum ūnōquōque vespere, ipsā in tunicā,* cum fēminālibus linteīs ac tībiālibus*[H] (id est, tegumentīs crūrum gossypīnīs) dēnatāre in portū meō. Ēgressus aquā, exuor vestīmenta, contorqueō manibus, suspendō, alia induor. Illa altera māne sicca inveniō. Itaque recente semper vestītū pernoctor. Sānē per summās pluviās aegerrimē siccābantur rēs: tālī in tempestāte madidās vestēs in culīnā suspendēbam. 112. Praetereā, cutī fricandae dō operam, neque caesariem prōrsus neglegō. Sciēbam enim, inter barbarōs, sī qua sit gēns sānitāte, prōcēritāte, decōre corporis īnsignis, hanc praesertim cutī cūrandae semper dedī; sīn autem mē illuviēī permīserō, in nūllam nōn spurcitiem posse dēlābī. Equidem ē nāve meās habēbam mappās atque mantēlia cum sūdāriīs. Mappae dētergendae corporī nimium lēvēs erant; mox in calōribus hās adhibuī ad genās prōtegendās, Arabum Scēnītārum mōre. Mantēlia, ut quae villōsa maximē, dum dūrābant, prae cēterīs approbābam.—In capillōrum supellēctile nihil egomet habueram, praeter ūnum pectinem atque ūnam scōpulam sētōsam: sed totidem, quae magistrī nāvis erant, āvēxī, plūrēsque nautārum pectinēs. Nautīs scōpulae nūllae erant. Scōpulās equidem magnī aestimābam; nam diffīsus sum posse reparārī. Barbae, ipsā in nāve, semper prōmittēbantur; nec in meā īnsulā mē rādēbam, quamquam habērem novāculās; sed forfice identidem tondēbam leviter aut capillōs aut barbam. 113. In tempestāte procellōsā, praesertim post fulgura, propter frīgus Caurī, quotiēs dēsisterem ab opere, lacernam induēbar, nec spernēbam ignis sōlācium. Sed tum maximē poteram labōrāre. Nova grāmina aut rādīcēs aut viridem zēam, optimā caule meliōrem, aut ligna reportābam; porrō utrumque trāmitem quō in summam rūpem ēvādēbam, comparābam in melius. Quippe rubram super rūpem spērābam fore ut trahula tandem subīret. Quōdam diē imber superveniēns īnfulam capitis meam hūmōre saturāvit, et, tergō profūsē madidō, caurus ventus ācerrimum mihi frīgoris sēnsum incussit. Domum cucurrī magis quam incessī, mūtātīsque vestīmentīs dēlīberābam. Sērica mea umbella ē nāve in prōmptū erat; sed ubi manūs esse dēbērent līberae, hāc ūtī nōn possem. Inter pluviās nimium sēnsī sōlis fervōrem, nec īnfulā potuī carēre. Hīc omnia nārrābō quae excōgitāvī, quamquam plūrēs per mēnsēs. 114. Caprārum pellēs servāveram. Sānē mollēs erant et dēlicātae. Hārum laciniās duās commodā magnitūdine abscīdī, quae prō cucullō forent. Jūnxī suprā, ā fronte ūsque ad occiput; inde per cervīcēs dēfluere permīsī. Ipsā in dorsī spīnā duplicēs cadēbant, contrā pluviās sōlemve umbrāculum. Caput atque adeō īnfulam comprehendēbant artē. Quoniam fēmineae quās habēbam acūs tenuēs nimis erant fragilēsque, idcircō sarcināriās adhibēbam acūs* cum tenuissimīs fūniculīs: hīs satis bene cōnsuēbam. Sed depsere volō internam cutem, quod quidem artificium parum cognōveram. Ego autem cinchōnam aquā dēcoxī lentō igne, ut aquae remanēret quam minimum, quam maxima autem foret ejus potentia. Mox īnfūdī in ferreum artillātōris ferculum; superpōnō pellem, ut interior pars imbibat cinchōnam. Post bīduum, longulō ac lēvī lapide, quem prō magide*[I] aestimābam, oleum pice imbūtum imprimō atque īnfricō in pellem: jamque prō depstā accipiēbam. 115. Etiam summīs in calōribus vix sufficiēbat tunica,[J] nam contrā īnsectās tībiālibus[K] erat opus. Sed dorsī quoque tegumentō carēre nēquāquam conveniēbat; id quod probē sciunt Lūsitānī. Atque erat mihi sagulum Lūsitānum vel optimum, nisi quod propter nigrum calōrem radiōs sōlis imbiberet: quārē aut albīs testīs marīnīs aut spīnīs fortasse hystriceīs vellem sānē dorsum obtexere. Jam, quotiēs umerīs quidpiam portandum erat saltem asperum ac grave, suffarcināmentum dēsīderābam, nē excoriārentur ossa. Intellēxī spissā tegete esse opus, quae umerōs, sī onus portārem, dēfenderet; porrō sōlem pluviamve repelleret, nec imbiberet calōrem. 116. Tāle tegumentum dēmum contexuī, postquam juncōs cannāsque īnsulae paulō melius cognitōs habērem; neque ūllō vestīmentō superbīvī magis. Contrā calōrēs superficiem tegetis madefaciēbam; inde frīgus grātissimum mē recreābat. Item mappās ac lintea ⸤quantum possem⸥ reservāns, rōscidīs foliīs callidē obvolūtīs amicior caput, ūnāque dēligō fasciā sīve taeniā. Quotiēs ex labōribus ac calōre requiēscerem in umbrā, poteram, dētractā īnfulā, crīnēs madefacere: tum vērō assūmēbam cingulum, nē in vīscera admitterem frīgus. Sīc caput frīgidulum erat, corpus tepidum. 117. Scapham autem, mēnse Decembrī nōndum fīnītō, gestiō īnstruere. Cocī truncum, quem dēportāveram, cortice exūtā, difficulter sānē secundum longitūdinem dissecāveram serrā, et in rēmōrum fōrmam magis magisque caedēbam. Etenim cymbae rēmī tamquam prō exemplāre prōstābant. Ad rēmigandam quidem scapham sex hominēs cum sex rēmīs adhibēbāmus, quattuor ad minimum. Ego, ūnus homō, duo ingentēs rēmōs mōliēns, nihil possem contrā flūctūs vel contrā prōfluentem maris facere: attamen restāgnante marī ac ventō, ūnus prope dēbilis rēmex aliquantum ūsuī foret. 118. Circā Kalendās Jānuāriās serēnissimā in tempestāte mālō vēlōque scapham īnstrūxī. Ancoram ejus cum ancorālī atque illā arcā, item tollēnōnis ferrāmenta, jamdūdum ex harēnīs recuperāveram. In portū saepius exercēbam tum vēla, tum rēmōs; hōsque in melius figūrābam. Quōrsum haec, nesciēbam equidem: enimvērō nisi perquam lēnī aurā nōn audērem exitum; sed in scaphā vidēbar quasi novam quandam tenēre vim, necnōn ipsam nāvigandī artem inānī amōre fovēbam. Mox operae, quam prius in scaphā nāvāveram, diffīsus, iterum carīnam sarcīvī. Ubicumque rīmās metuō, argillam pice oblitum firmissimē īnferciō, dōnec omnia vidērentur tūtissima. 119. At marīnās prōfluentēs, sī quae essent requiēscente ventō, volēbam propter scaphae salūtem cognōscere. Hās ut explōrārem, clēmentissimō sub ventō, ulterius ⸤merīdiem versus⸥ in cymbā prōcessī. Ecce autem, quandō duo amplius mīlia eram ā terrā, jugum montis longē altius quam excelsus ille collis ā quō ter, quater prōspexeram. Ab hōc monte terram opīnābar sēnsim dēsidēre ūsque ad hortōs meōs. Jam videō, sī īnsulam ac maria rēctē prōspectāre vellem, montem illum esse cōnscendendum; idque meditor. Posteā recordor, mē ipsō ā colle eundem vīdisse montem, sed tantam esse ejus altitūdinem tunc nōn suspicātum. 120. Quamquam neque mītēs vellem ferās timōre meī implēre, neque prōdigere nitrātum pulverem, dēcernō tamen exercendam esse jaculandī artem, nē oblīvīscar, nēve ipsa arma rōbīgine corrumpantur. Versicolōrēs quidem avēs, quālēs ferē inveniēbam, vix mē fugiēbant; sed aquāticae quaedam volucrēs, nostrīs nōn valdē dissimilēs, omnī āstūtiā ac metū ēvādēbant mē. Hās crēdidī advenās esse, assuētāsque hominibus: praecipuam eārum sēdem posteā cōnspicātus sum. Ego autem hās prō cibō et propter tēlī exercitātiōnem occīdō. Anatēs erant, ānserēs, olōrēs, plūmīs fōrmīsque nōn omnīnō nostrārum ad īnstar, porrō plūrium inter sē generum. Hās, ut plūrimum, plumbulīs in ōrā tantum maritimā petēbam, nē tēlī fragor cēterās terrēret ferās: canis autem, sīve in terram sīve in aquam dēciderent, ācerrimē eās reportābat. Sī prōtinus comedere nōn placēret, nec egērem quō canem pāscerem, in fūmāriō suspendēbam. Quippe fūmus et mātūrābat carnem et putrēdinem āvertēbat. Assae potius quam aquā coctae mihi placēbant; sed carbōnem, Anglōrum mōre, altē exstruere nequīvī. Suprā ignem assāre necesse erat: quārē ālitem, membrātim concīsum, fīlīs ferreīs, tamquam verubus, trājectum, vīvās suprā prūnās ambūrēbam. 121. Eōdem ferē tempore columbās quāsdam facillimē nancīscor. Dum colle regredior obambulāns, ālārum strīdōrem audiō: mox conversus volātum quasi columbārum agnōscō. Hae avēs in cavum saxī locum sē recēpēre, quem oculīs facile notāvī, crēdidīque mē posse illūc ascendere. Postquam cūncta conjectandō ēmēnsus sum, virgam arboris ⸤abscissam prō signō⸥ terrae īnfīgō: tum domum redeō meditāns. Quantum possum celerrimē columbāriam cellam, perlevem illam quidem, compangō: hanc umerō portāns eundem locum repetō, post bīduum. Virga illa ēminēns fit index; saxum ascendō, plūrēsque in cavīs inveniō nīdōs, quibus ōva nōndum inerant. Ūnum nīdum in columbāriam meam cellam trānsferō; mox advolāvit columba, intrāvitque cellam nīdum repetēns. Id gaudeō, et relinquō cellam. Post plūrēs diēs reversus avem nīdō īnsidentem inveniō: quam ipsā cum cellā mōtū clēmentissimō reportō domum; atque illa intrepida manēbat. Conjunx posteā subsecūtus est: ambōbus, ut poteram, cottīdiē dabam cibātum. Posteā turriculam cōnfēcī columbāriam, columnae innīxam, sēcūritātis ergō: nec pullōs volēbam mactāre, sed in spem ampliōris prōlis reservābam. 122. Cibī quidem satis superque mihi erant, sī modo convehere possem. Sed quō magis rūminor, labōrem dēportandōrum frūctuum horreō magis. Haedōs in praesaepe redūxeram, nē grāminibus quoque congerendīs dēfatīgārer; tamen ⸤illā in convalle dēpressā⸥ oneribus gravābar, neque trahulam poteram adhibēre, propter novārum herbārum luxuriem. Dē tractōriīs jūmentīs paene dēspērāvī, vidēbarque in servitūtem labōriōsissimam dēvōtus; sīn requiem captō, prōtinus mēns fīēbat miserior. 123. Accēdēbat quod calceāmentīs dēficiēbar. Nautae super nāve aut nūdīs pedibus aut tenuissimīs soleīs agēbant. Caligās ego et magister nāvis habēbāmus, sed ego magnitūdine pedum superābam. Porrō saepius ex necessitāte mare ingredientī, corium caligārum sē contrāxerat. Ego autem post trēs labōriōsōs diēs, pedibus aeger, nōlēbam exīre. Omnium rērum mē taedēbat. Nova lūna jam intrāverat. Axem ego quadrātam coepī incīdere, īnscrīptiōnem quasi sepulcrī dēsignāns. Tālis erat: +--------------------------------+ | REBILIUS CRŪSŌ, | | | | _Anglōrum cīvis_, | | _Maurōrum captīvus_, | | _Brazīliēnsis colōnus_, | | _Hīc naufragus sōlitārius_, | | _Hominum miserrimus_, | | _Quīntum jam mēnsem ēnecor_. | +--------------------------------+ Illud iterāvī ter quaterque, _hominum miserrimus_. At subitō vōcem quandam sēnsī, nōn auribus, sed corde: “Tūne omnium miserrimus? Tū, quī summā pāce frueris, in pulcherrimā ūberrimāque īnsulā, sānō validōque corpore! At nē tē Deus Maurīs iterum praedam prōjiciat vel morbō feriat!” 124. Cohorruī. Tum reputābam: “Anne hoc illud est, quod vātēs sacrī summā in sōlitūdine afflātum Deī quaerēbant? Numne igitur mē quoque intrat ille afflātus?” Mīrē profectō agitābar. Dein mēmet increpuī: “Ō fatue Rebilī, sānae nōn es mentis. Imāgināriā sapientiā vērāque dēlīrātiōne capiēris, sī dīvīnam crēdēs tē audīre vōcem.” Prōtinus velut dēmortuus hominibus, vīvus necessāriē cōram Creātōre meō, mīrā quādam ac novā audentiā illum compellābam, et quasi vōtum concipiō. “Ō Suprēme! quisquis es (inquam), nimius tū es mihi: pavēscō fānāticam dēmentiam. Sed dulcem redde hominum aspectum; tum prūdentius tē cognōverō, plēnius venerābor.” Post haec tranquillior fīēbam: sed perīculōsa esse sēnsī intervalla industriae, nisi oblectātiōne aliquā sōlārer. Quārē pictam avem psittacum, sī possim, capere ac mānsuēfacere dēcernō, sī forte mēcum colloquātur. Dē macacō[L] cōgitāveram; sed timuī hās bēstiās, nē malignō forent ingeniō: sānē aliōrum generum aliī sunt mōrēs: itaque hoc cōnsilium dēposuī. 125. Mox leporēs quoque volō capere. Quippe saepius captāveram, neque ars mea prōcesserat. Leporēs illī (seu rēctius cunīculī: ita crēdō: sed quia carō leporem potius referēbat, idcircō ex prīmā illā nocte leporēs semper appellāveram;) attamen gallīnārum domesticārum mōre sē gerēbant. Quam proximē sinēbant mē adīre, tangere nōn sinēbant; sed in cava terrae prōrumpentēs, inde mē intuēbantur. Laqueōs īnstrūxeram plūrēs, sed frūstrā: jam piscandō experiendum esse arbitror. Super nāve flagra aliquot rōbusta erant, quae (nam fatendum est) ad flagellandōs nigrītās comportābāmus, sī ratiō tulisset. Hōrum tria offenderam, āvēxīque propter lōrōrum ūsūs. Nunc ūnīus in fīne hāmum piscātōrium grandiōrem affīgō. 126. Virgam quoque praeparō tamquam piscātōriam, sed breviōrem, resticulā īnstrūctam: huic fasciculum tenerārum herbārum annectō. Trēs sacculōs super umerō portāns cum virgā flagrōque, leporum adeō locōs. Sinistrā fasciculum jactāns, ad lūdum alliciō. Post paulō lepus incipit, ut fēlium catulī, persequī fasciculī cursum ac grāmina ejus subinde rōdere. Flagrum ego dextrā tenēns, opportūnitātem reī gerendae opperior, subitōque prōjectō hāmō, super caudā leporem opprimō. Cōnfestim arreptum attineō, sacculōque immersum. Tantōs ille ciet strepitūs, ut cēterī accurrant mīrābundī; dumque obstupēscunt, alterum verbere hāmī assequor. Animadvertō marem esse ac fēminam; quārē satis habeō, laetusque dēvehō praedam. Sub rūpe ubi cava loca abundābant, crēdō nōn male habitātūrōs; posteā ad mānsuēfaciendōs operam adhibuī. 126* Dē calceāmentīs pauca sunt explicanda. Quoniam labāscēbant omnium caligārum coria, sēnsī validiōre esse opus tegumentō pedum: idque juncīs ac lentā quādam cortice plicātīs concinnāvī. Ē juncīs, quōs ⸤dīversī generis plūrimōs⸥ in sōle siccāveram, eōs dēligō quī lentī simul et relūcentēs vidērentur: nam quidquid relūcēret, id caunārum mōre pluviās optimē rejectūrum crēdidī. Ex hīs plicāvī marsūpium, cujus fōrma erat pedis īnstar ā convexō ad calcem praecīsī. Dein ē corticibus, quās mācerāveram, lōra plicāvī, lāta minus duo digitōs. Veterum caligārum fundum vel soleam sub marsūpiō illō positum, dum pēs meus inerat, lōrīs illīs circumligāvī, nōdāvīque super tālō. Rudis sānē hic calceus erat, attamen aliquātenus certē pedem prōtēxit vulneribus. Nōn absurdum erit hīc dīcere, mē ipsā in Brazīliā contrā īnsectās saepe Persicōs gestāsse socculōs, ē tapēte factōs. Per hōs nōn possunt culicēs mordēre, sed spīnae sentēsque facile penetrant. ———— Caput (VI.) Sextum. 127. Circā Īdūs Jānuāriās ad montem explōrandum accingor. Lacernam capiō cibumque, sī forte pernoctārī opus sit. Mollissimōs induor calceōs: _prōspeculum_* annectō balteō. Assūmō canem. Sed ante exortum sōlem ēdūcō haedōs, et (quod mōris meī erat) commodō in locō paxillīs dēstinō. Tum ex convalle dextrōrsum surgēns jūxtā aquam dēsilientem pergō, saltum versus meum. Sed ascendō jugum, quō lātius prōspectem, saltumque subtus in laevā faciō. Modica erat acclīvitās, sed continua. Sub soleā mihi breve erat grāmen,—molle, frīgidulum, nōn impediēns. Quō magis īnsurgēbam, largior erat aura ac plēna vigōris. Facile līberēque incēdēbam. Dextrā, caprōrum videō scopulōs ac pāscua; sed ad sinistram magnō flexū redeō, dein convallem flūminis nōtam attineō suprā, moxque hortōs meōs. Hōs simul ac praeterīveram, sinistrōrsum lēnī dēflexū contendēbam, incēpīque ipsum montem oblīquē ascendere. Jamque intellēxī, longē facilius hōc cursū ⸤quamvīs longō⸥ hortōs adīrī; nam propter aurās montānās, siccius solum, breviōrēs herbās, nōn modo nōn dēfessus, immō recreātus sum itinere. Ubi aquula quaedam ā monte dēsilit, canis incipit lambere. Sīc monitus, cibīs commūnicātīs, vēscor bibōque. 128. Ut prīmum monte dē summō prōspexī, praegestiēns cūncta admīror. Valdē praeceps erat mōns occidentem ac Septentriōnēs versus, id est, ad mare. Ipsa aetheris clāritās extentusque Ōceanus pulcherrima erant. At ego propius circumspectō alterum in latus, unde clēmentissimē surgēbat tanta altitūdō, illam vallem lūstrātūrus in quā superne hortī erant meī. Penitus dēspicere nequīvī, sed per oppositōs clīvōs cursum ejus ūsque ad mare indāgō. Aestus tunc quam maximē recesserat; laetus tamen animadvertō rīvum sē in mare effundentem, duōsque ⸤quasi hujus tribūtāriōs⸥ dē dīversīs rīpīs rīvulōs, quōrum utervīs scapham meam possit excipere. Per prōspeculum dispiciēns, facile vīdī palmās astāre praegrandēs ⸤ōstium rīvī versus⸥ et paene ad ōram maris. Postquam illāc satiāvī oculōs, conversus in aliam terrae regiōnem aspectō. Vasta hīc subjecta est silva ūsque ad ultimum īnsulae lītus. Dēclīvitās modica erat, nec continua: quīndecim mīlia silvae ad minimum haec aestimābam. Nē prōspeculī quidem ope ultimārum poteram arborum nātūram cognōscere, cēterum proximae ultimaeque valdē erant dissimilēs. Ad Aquilōnēs Juga Caprīna (sīc enim nōminābam) scaenam conclūdēbant, sed mare superēminēbat. 129. Haec dum commeditor, prōspectōque circumcircā, repente terram ē longinquō videor vidēre merīdiem versus. Dispiciō, anne sit nebula. Etiam atque etiam contemplor: dēmum agnōscō lātissimē porrēctam terram, valdē humilem, sed terram tamen. Prīmō mē spē illud ac gaudiō affēcit. Continentem Americae merīdiānam esse prōnūntiō: mox fateor, nihil id ad mē. Etenim tālis regiō sōlitūdō est vastior, foedior, immānior longē quam haec est īnsula. Fac abesse barbarōs hominēs panthērāsque; at illīc sī forem, aut in lātissimā atque inhūmānā harēnā prōjicerer, aut (quod crēdō potius) in aggeribus silvōsīs maximī alicujus fluviī, inter palūdēs immēnsās atque īnsalūberrimōs vapōrēs. Sānē haec īnsula prae continente illā tamquam Paradīsus est. 130. Retorqueō oculōs meum versus rēgnum, contentus, laetiorque; tum dīrēctā incipiō viā dēscendere, dōnec tōta mihi vallis patet. Mox hortōs meōs cōnsīderāns, fruticēs observō grossulāriīs*[M] nōn dissimilēs, quibus propiōrēs clīvī distīnctī sunt. Hōs versus dīrigō gradum. Magis magisque ūvidum inveniō hoc latus jugī, velut spongiam; id quod rīvum perennem prōmittit, herbīs pluviālem aquam multōs per mēnsēs sustentantibus. Fruticēs autem illī in sicciōre stābant ōrā, quamquam prope ad ūmida. Vītēs recognōscō, et ūvās crēdō posse suā in tempestāte hinc dēferrī. Porrō crūda māla citrea colligō plūra līmōnāsque ad dēliciās bibendī. 131. Regredior paulātim dēscendēns, dōnec ad jūnctūram vallium pertingō. At ipsō in laevō vallis latere quasi viam nātūrālem caespite obductam cōnspicor, quae dēclīvitāte perquam modicā ⸤saltum versus meum⸥ dūcit. Per hanc libet dēgredī. Nusquam minus decem pedēs lāta erat. Suprā ad laevam, īnfrā ad dextram, clīvus satis arduus erat, herbīs multōrum generum abundāns, sed in fundō arboribus cōnsitus dēnsissimīs. Agnōvī prōtinus, facillimē posse in trahulā meā ex hortīs hāc viā frūctūs ad rūpēs super cavernīs dēvehī; nam caespes erat brevis, dūrissimō in solō atque (ut arbitrābar) calcāriō; jamque ūnō in cōnspectū prope tria mīlia viae hujus patēbant. Dēambulāns alacer, saltum tandem meum in laevā praetereō, mox dēsilientem illum rīvulum assequor, videōque nōn posse trahulam sine ponte hāc trānsīre. Sed tālem pontem nōn magnī esse operis jūdicō. 132. Praeclārum sānē vidēbātur hujus diēī iter. Laetus, atque idcircō līberālior, trīticō atque hordeō Eurōpaeō columbās largiter pāscō. Hās frūgēs ⸤in sacculīs conditās⸥ ē nāve asportāveram, sed parvī aestimābam; nunc columbīs largior. Neque umquam sānē hās avēs neglēxī, sed inter famulōs reputāns, plūs minusve cibī impertiēbam. 133. In ūniversum aestimantī, trēs partēs ⸤nātūrā dīversās⸥ īnsula exhibēbat,—frūctiferam, sterilem, silvestrem. Sterilia ac sicca Caprīnum opīnor Jugum collēsque vel grūmōs inde porrēctōs ūsque ad portum meum: ultrā Jugum quidnam fuerit, nōndum vīderam. Spatiō longē minimō fortasse erat frūctifera; sed ubi tantae silvae, ibi frūgēs aliquandō esse possent. 134. Equidem postquam sēnsī quantō cum labōre rādīcēs ēsculentās ē convalle umerīs portem, placuit cymbā dēvehere, sī cum aestū maris flūmen ascendere possem. Quōdam diē hōs propter ūsūs solitō mātūrius illātenus ascenderam, ubi quaedam humō nāscentia colligerem; tum, nisi contrā aestum mē dēfatīgāre vellem, duās ferē hōrās erat cōnsedendum. Quārē cymbā trānsgressus flūmen, regiōnem ex Occīdente oppositam explōrō. Ōstium versus flūminis valdē praeceps erat rīpa, sed ubi aestus maris dēsinit, lēniōrem habēbat clīvum. Collis calcārius esse vidēbātur, alterī illī super cavernīs meīs simillimus. 135. Simul ac culmen attigī, mare versus omnia esse praecipitia intellegō. In brevibus herbīs prōstrātus, caput ultrā marginem rūpis prōtendō, ejusque rādīcēs subtus videō undīs etiamnum lavārī. Ulterius ad Septentriōnēs surgēbat mōns īnsulae ille altissimus, quam explōrāveram. Celeriter ea vīdī quae maximī erant, redeōque properus. 136. Vix attingō cymbam, atque trēs cōnspicor psittacōs in rāmīs cōnsedentēs. Flagrum arripiō (id erat in cymbā), item īlicō virgam dēcīdō. Concitātiōre flagrī verbere psittacum assequor, hāmōque dēprehendō. Rōstrum ejus metuēns, sarmentō oculōs meōs prōtegēbam. Ille autem subitō dolōre territus, prōrsus exuit fortitūdinem, neque valdē reluctābātur. Itaque sarmentō, quod in laevā tenēbam, caput ejus opprimō, mox pede inculcō sarmentum, expedītōque cultellō ūnam plūmam circumcīdō. Nē longus sim, fūniculō attentum dēvehō domum, asperiōre captūrā nihil gravius perpessum. Fūne pede dēligō, perticā ad īnsidendum datā. Facilius id vidēbātur, quam caveam ē cancellīs facere. 137. Ego autem captīvīs leporibus cōnsulēns, dōlium quoddam ē perfrāctīs trānsennā īnstrūxeram: hīc in cavō rūpis dēgēbant. Fīmus caprīnus, quem ē stabulō ēgererem, in sicciōre humō appositus, locōs praeparābat in quibus caespitēs herbāsque leporibus dīlēctās dēfoderem. Leporēs summā cūrā pāscō ac mānsuēfaciō. 138. Sed in nārrātiōne meā paulum nunc regredī opus est. Ut mē oblectārem, saepius librum sūmēbam; aliās mathēmaticum illum, quī teneram cūram prīmī meī atque optimī patrōnī revocābat; aliās geōgraphicum. Hinc quōdam diē dē Indīs ēdiscō, quam prūdenter ferōs elephantōs mānsuēfaciant. Equidem dē caprīs meīs ad trahulam jungendīs cōgitāveram, sed nōndum grandēs erant: hārum autem opperīrī aetātem, longum vidēbātur. Jam, hīs perlēctīs, crēdidī, posse caprum ferum pariter ac ferum elephantum ad quamlibet aptārī disciplīnam, cujus quidem ⸤ipsīus nātūra⸥ foret capāx: cūncta in eō vertī, ut feram in manū tenērēs. 139. Rē ponderātā, dēmum ēgressus sum, certus dēpugnandī. Duās succingor pistolās, quibus mē in extrēmīs prōtegam; sed restibus laqueīsque sum frētus. Laqueīs duōbus tribulōs ferreōs, sī rēctē rem nōminō, validissimē annexueram. Tribulī autem tālī erant nātūrā, ut, hominis pede oppressī, trīna spīcula in solō dēfīgerent. In rēticula herbās comportābam eās quās maximē dēligēbant caprī. Canem domī cōnstringō, atque sīc armātus sēdēs petō caprīnās. Plūrēs ibi videō caprās atque haedōs; mox caprum quendam grandem ac rōbustum contemplor, (vix minor erat quam bonus asinus) quī vīribus cōnfīsus seorsum agēbat. Hunc adeō, herbās suāvissimās porrigēns. 140. Ille autem neque territus neque īrātus, accēdit rōditque libenter. Herbās in humum prōjiciō, dumque pāscitur, laqueōs cum tribulīs super cornibus impōnō. Tribulum ūnum pede pressum humī īnfīgō; dein, antequam sentiat, inculcō alterum quoque, et sub pede attineō. Prōtinus gnārus sē illigātum, in posteriōribus crūribus sē ērigit, sūrsum capite nītēns: ego autem tertiō laqueō pedēs ejus prīmōrēs involvō. In eō erat ut alterum extraheret tribulum, quandō artē cōnstrictīs prīmōribus pedibus, quōs in āere habēbat, ego asperrimē trūdēns dējiciō eum in latus. Cōnsīdō in armum, inculcāns cornū. Ille autem sīc dēpressō capite pedibusque correptīs, onus violentissimē dētrectābat, sed nequībat excutere. Ego nōn invītus sinō eum sē dēfatīgāre calcitrantem, sūbulamque*[N] grandem ac lōrum expediō. 141. Summā in tranquillitāte labrum ejus superius perfodiō, atque īnserō lōrum, quod ānulī īnstar concinnō, plūriēs nōdātum. Tribulīs novō in locō dēfīxīs, amplius paulō lībertātis pedibus ejus permittō, ut amplius sē dēfatīget frūstrā cōnītendō. Tandem dēfessus, sūdōre perfūsus, requiēscit. Herbīs in reticulum recollēctīs, surgō; convellō tribulōs, appendōque cervīcī ejus; tum labrō trahō lēniter. Is, dolōre gemēns, ērēxit sē, invītusque sequēbātur, pedibus etiamnum cōnstrictīs, sed nōn adductē. 142. Sīc quīnquāgintā forsitan passūs eum dēdūxī. Tum subitō reluctābātur; sed dolōre labrī percitus, cornū mē feriēbat: id vērō facile caveō, lōrō subtrahēns; simul, iterum adductō laqueō, praepediō crūra. Sānē ille tōtus contremīscere, praeteritōrum memor et posthāc mē sequitur oboedientissimē: quod simul atque animadvertō, porrigō herbās ante nārēs. Nōlēbat rōdere, sed odōrem libēns captābat; jamque facile eum in saltum meum dēdūcō. Ibi arborī firmiter alligātum famē parō expugnāre. Porrō id nūllīus erat labōris; etenim postquam haedōs jūxtā affīxeram, mixtā crūdēlitāte et clēmentiā mox plēnissimē est domitus. 143. Explōrātō, posse feram sīc subigī, post aliquot diēs capram pariter aggressus, hanc quoque vel facilius dēdūxī. Duo haedī grandēs ac paene adultae mātrem ad praesaepe volentēs secūtae sunt; tum novā veterī admixtā catervā citō maerēre dēstitit. Itaque grex meus jam caprum habēbat ac capram, item trēs haedōs duāsque juvencās caprās. Ego vērō cūnctōs incipiō trahulā cōnsuēfacere. Difficile sānē est rēs gestās ōrdine statō nārrāre. Quippe perpetuō variābantur labōrēs meī, neque umquam ūnō quasi nīsū ūllum opus perfēcī, sed particulātim operābar, seu tempestāte caelī mōtus, seu phantasiā, vel subitō aliquid recordāns; et sīquid parum bene valēre crēderem, reficiēbam in melius. Dē piscātiōne meā mox sum dictūrus. Sīc, inter labōrēs multōs et ōtiī paulum, praeteriēre mēnsēs. 144. Circā Kalendās Aprīlēs, ut crēdō, imber mātūtīnus (dē quō memorāvī) largior et almior cecidit. Mīrum inde vigōrem nacta sunt omnia quae gignit humus, mīramque ego ipse voluptātem percēpī. Exspatiandum dēcernō. Ad speculam meam (dē quā ante memorāvī) ēnīsus, prōgredior ut lītus ad Orientem amplius cognōscerem. Duo mīlia fortasse passūs prōcesseram, cum viam quandam _Lūnātam_ videō (sī sīc licet appellāre), quae flexū continuō, acclīvitāte modicā, ab ōrā maris palmārum ferācī ad culmen hujusce regiōnis dūcēbat. Jam praeter ōram maritimam duo numerābam prōmunturia duōsque sinūs: nunc _Tertium_ hunc appellō sinum. 145. Cēterīs in rēbus prīmō nihil novī exhibēbātur, nisi quod harēnae extendēbantur lātissimae. Plūribus hās rēbus distīnctās vidēbam. Expedītō prōspeculō, marīnās dispiciō testās,—immō testūdinēs,—dīversissimās magnitūdine. Id quidem gaudeō. Porrō hōc in sinū palmae ita dominābantur, ut vix quidquam aliud inter arborēs dēsuper vīderim. Palūdēs autem longiōrēs in rūpibus continuābantur suprā palmās illās. Ut explōrem cūncta propius, palūde quādam nōn facile circuitā, dēscendō ad ōram maris. Tria palmārum genera agnōscō, flectō sēnsim ad sinistram, dēmum Lūnātā illā viā domum redeō. 146. Posteā mēcum excutiēns, cūr in portū meō cactī optimē crēscerent, palmārum nihil esset; colligō, quia palūdēs apud mē super rūpibus nōn sint, idcircō neque cocōs neque aliās palmās nāscī. 147. Jam dē grege cottīdiāna mē incessit cūra, ignārum quid sānitātī necessārium foret, et quantus ac quālis hujus aestātis calor. Multa fēcī, mox īnfecta reddidī; quae nārrāre nōn opus est. In saltū meō novum praesaepe meditābar. Sed haedōs nōn effugitūrōs crēdō, retentīs caprō caprāque; igitur solvō. Canis autem tunc mēcum erat, ipsum ad saltum. Is, simul ut haedī excurrere in prāta coepērunt, novā lībertāte gestientēs, ipse lūdī fit particeps: quippe collūsōrem diū nōn habuerat. Tum mihi aspectus sānē erat jūcundissimus. 148. Caper, immō capra, ut crēdō, brevī in curriculō plērōsque canēs vēnāticōs superat, sed canī perdūrat vēlōcitās. Ipsae sē haedī tam pernīcēs ostendēbant, ut nōn sine magnā contentiōne canis eās praeverterit. Neque volēbant effugere; nam iterum iterumque redībant. Ego vērō omnium hilaritāte exhilarātus, increpō mēmet, quod cicurēs animantēs tam innocentī voluptāte prīvāverim. 149. Caprōs hōs dictitō; attamen nēquāquam erant nostrātium caprōrum ad normam. Antilopās equīnōs vel ὄρυγας fortasse quis illōs appellāverit. Cervīx hōrum carnōsa et arcuāta, armus amplus plānusque, equum generōsum referēbat. Pellis brevissimō dēlicātissimōque villō sīve lānūgine, colōre mustēlīnō, vestiēbātur; neque saeta inerat neque pilus, praeterquam in jubā atque in maris barbā. Juba ferē tōta in ipsō sēdit armō. Lacertōsiōrēs erant quam dāmae fulvae; ferō potius cervō comparāverim. Cētera erant rotunda, bene compācta; crūra autem gracilia, ex osse dēnsissimō. Os frontis valdē rōbustum crēdidī. Cornua nōn recurva, sed propiōra taurīnīs; id quod arcuātae cervīcī crēdēbam aptius. Caprae cornua divergēbant aliquantum. 150. Antehāc cūnctōs in trahulā exercueram, sed sine pondere: pondus nūdō dorsō saepius impōnēbam: nunc caprō capraeque cottīdiānum labōrem adjūdicō, sī rēctē possim apparāre. Retinācula fūnālia trahulae adaptāveram, sed collāre tractōrium longē erat difficilius. Quidquid compēgeram, rudius esse sēnsī: id enim erat agendum, ut nē pulmōnem onus opprimeret. Vīdī tamen armōs cervīcemque equīnīs esse tam comparia, ut sī male rēs cessisset, artifex culpandus foret, nōn animal. Nihilōminus totiēs male rem gessī, ut dēstiterim amplius hāc in viā cōnārī. Fūnēs dēmum meōs circum frontem, cornibus sustentātōs, composuī; id quod sī nōn optimē, at satis bene cōnfēcit rem. 151. Ligna quae superne ad rūpis marginem convēxī, ⸤ut plūrimum⸥ dēvolvō, trahulā suprā relictā. Ferē cottīdiē post fīnītum imbrem haedōs cum cane submittō in clīvīs lūsūrōs. Valdē mihi placēbat, quod canis circumcurrere et circumscrībere eās, pāstōrīciī canis mōre, magis in diēs discēbat. Ego autem, sī longiusculē abesse vidērentur, jubēbam: “īret, redūceret:” quod quidem ille, quasi probē intellegēns, cōnfestim faciēbat. Porrō grex ipse canem dīligere vidēbātur. Jam spērābam nōn necesse fore ut hās vincīrem, quae ferae lībertātis nōn recordārentur. 152. Aliud quoque mox excōgitāvī. Ex virgulā quādam, puerōrum nostrōrum mōre, cavātā ac terebrātā, fistulam cōnfēcī. Hāc clārē canēbam quotiēs gregem eram pāstūrus: immō, sī in viā inter trahendum caprō forem vēscendī factūrus cōpiam, fistulā anteā sēdulō sonābam; neque umquam eōs frūstrābar, sed post illum cantum, aut cibātum illīs aut pōtum fidēlissimē afferēbam. Inde factum est, ut sonō fistulae libentissimē accurrerent. 153. Dē cibō meō restat aliquid nārrandum. Pānem nauticum ac farīnam ē nāve eō magis cōnsūmēbam, quia verēbar nē mūcēscerent. Videō autem, sī Summī Nūminis dēcrētō hīc diūtius mihi sit dēgendum, domesticīs opus esse cōpiīs. Quidquid herbārum, arōmatis, frūctuumve condiat cibōs, sī nec ponderōsum sit et cōnservārī queat, id fateor ā longinquō nōn male importārī: sed quidquid sit quō vēscar praesertim, hoc omne sub meā esse manū oportēre crēdō. Igitur agellum vel angulum potius in portū dioscōreīs dēstināveram, sī humum idōneam afferre possem. Siccātae carnis paululum restābat, neque id jūcundum. Leporem, praeter prīmum illud ā cane, nōn gustāveram; sed piscēs facile capiō,—id quod explicandum est. 154. Prīmō līneā hāmīs īnstrūctā piscābar, sed hujus valdē taedēbat mē. Posteā pōne cymbam parvum verriculum trahēbam, quod identidem scrūtābar, plūrēsque hōc modō piscēs capiēbam. Mox alia succurrit ratiō,—ut ōstium portūs verriculīs trājicerem; idque fēcī, quamvīs difficile erat valida ferrāmenta in scopulōs illōs (_Postēs_ quōs dīxī) īnfīgere. Clāvōs spīcātōs ē ferrō optimō postquam satis acuī, malleō artillātōris sīc impēgī, ut angustās rīmās inter saxa exsculperem: hūc adēgī ferrāmenta, quibus rētia innīterentur. 155. Aestus alluēbat piscēs, quōrum aliquot saltem numquam nōn relinquēbantur in verriculīs. Interdum magna vīs capiēbātur; tunc maritimae avēs per rētia irruentēs mēque et praedam meam vexābant. Quoniam ⸤corticibus sublāta⸥ natārent verricula, piscēs attinēbantur sub aquā, quae profunda erat in ōstiō. Itaque hoc meum aestimō esse _vīvārium_, unde piscēs, quotiēs velim, nōn magnō labōre capiō. Magnum mihi labōrem attulerant verricula; sed animum meum, dē cibātū canis fēliumque ānxium, sōlābantur. 156. Profectō quandō dē meīs labōribus mēcum reputō, illa mihi interdum subit animum contemplātiō, anne, sī optimus parēns, ut erat tenerrimus, sīc sagāx fuisset meaeque intellegēns indolis, posset forsan mē domī apud sē tenēre, contentum atque beātum. Nē, sī probē mē nōsset, nōn in Anglicārum lēgum studia,—semper ārida, jejūna, saepissimē praepostera,—incumbere mē voluisset; sed impigrum ac strēnuum aliquod opus, ubi oculus manusque viget, tālī commendāsset fīliō. Poteram autem patriae lītora vel agrum lātius pervagārī, parentibus nōn dērelictīs. Etenim meminī, quandō eram in Brazīliā, quamdiū nova erat opera, mīrā mē vehementiā eam semper persecūtum esse. Nempe ut fortis equus īre vult, sed quōrsum aut quārē, nescit; sīc impetū quōdam ad agendum īnstīgābar, nūllō satis certō āctiōnis fīne prōpositō: itaque, rem quampiam assecūtus, simul fastīdiēbam. Nec ūlla profundior causa in fūnestam illam et scelerātam nāvigātiōnem mē prōpulit, ex quā in exsilium trīstissimum et labōriōsissimum sum dētrūsus. ———— Caput (VII.) Septimum. 157. Dē capiendīs piscibus memorāvī: dē coquinandīs addō pauca. Octo decemve piscēs, vel pauciōrēs sī grandēs erant, rapidō igne leviter ēlixābam, tum pinnās,—id est, tōta latera,—capita, caudās, fēlibus meīs reservābam. Magnā spīnā extractā, cēteram carnem aut super crāticulā leviter torrēbam, aut cum fabīs vel grānō admiscēbam prō canis cibātū. Equidem in verriculō saepius marīna animālia inveniēbam, quālia nēmō piscēs nōmināverit: porrō piscium genus valdē carnōsum, quod magnī aestimābam, squātinīs nostrīs simillimum. Illud addō: sī vellem, poteram facillimē grallātōriās avēs quae inter cautēs aut ipsō in portū piscābantur, igne dējectās capere: sed carnem piscōsam fore crēdidī, pulveris nitrātī dispendiō male ēmptam. 158. Farīnā autem ēlixā cum piscibus vēscēbar prīmō; mox Arabum mōre assās placentās faciēbam. Nempe, combustīs super ferreā lāminā vel plānō saxō lignīs, prūnās submovēbam; placentās ūdās in calidā superficiē positās sub patellā ferreā obtegēbam: huic iterum superingerēbam prūnās. Placentae subter, velut in furnō, coquēbantur: sed fermentāre placentās nesciēbam. 159. Dē hīs hāctenus. Cēterum dē pulchritūdine rērum quae domicilium meum cingēbant, nōn eram incūriōsus. In flōribus aut foliīs sī quid excelleret, plūriēs reportāvī aut rādīcem aut sarmentum, quod dēfoderem in cavernārum vīcīniā. Summā in aestāte cocī nucem, quae suā ex arbore dēciderat, reportāvī mēcum, plēnē mātūram crēdēns; mox ipsō in portū meō serendam dēcrēvī. Etenim sīc commentābar mēcum: “sī properē in Angliam āvehar, numquam mē paenitēbit hanc sēvisse arborem, plūrium fortasse parentem, aliōrum hominum domicilium ōrnātūram: sīn hāc in īnsulā dētinear ultrā biennium, gaudēbō arbusculam vidēns surgentem.” Sēdulō dēlēgī locum serendī, congessīque humum ūberrimam; statuō irrigandam esse dīligentissimē. 160. Post diem sānē labōriōsum, dum sub astrīs vēscor et bibō, antequam mē in aquārum lavācrum committam, mīror quamnam ob rem mē tantopere fatīgem. “Anne, Ō fatue Rebilī, nihil tibi esse operis putās? Timēsne, nē facile nimis vīvēns, socordiā opprimāris?” Tum respondeō: (etenim mōris meī erat, multa clārē loquī. Nisi hoc fēcissem, patriae linguae forem oblītus: immō ipsum mentis acūmen hebetātum foret. Sed prope omnia mea difficiliōra cōnsilia, plēnā ōrātiōne prōnūntiandō, dēfīniēbam magis et cōnsummābam.) Itaque respondeō: “Cibus, vestis, domicilium, vītam asservant hominis; sed pulchritūdō beātam facit vītam. Ad portum meum adōrnandum, in honōrem ejus et pulchritūdinem, cocum nucem cēterāsque rēs cōnsēvī.” Extemplō etiam clārius, “Ōh fatue Rebilī! (inquam) hominum neutiquam miserrimus es tū, quī adōrnandō domiciliō dās operam.” 161. Aliam rem, absurdum forsitan, nōn absurdum erit lēctōrī commūnicāre. Quārtō diē postquam cocum īnsēvī, longius dūrante pluviā, tempus computābam, inveniōque nātālī mātris diē mē illam sēvisse nucem. Mox meminī, quam incertum sit, vīvatne māter an mortua sit. Mīrē tangēbar et tenerā perfundēbar memoriā. Tum quia plūrēs nōveram vel audīveram, quī praesāgium mortis alicujus sē habuisse crēderent, hoc mihi ipsī mātris mortem ōminārī vidēbātur. Etenim jam fassus sum, mē, simul ac opere cessārem, maestum saepius ēvāsisse frāctumque animō. 162. Quandō mē ineptiārum incūsō, respondeō, “fortasse nōn esse ineptum.” Nam sī restituat mē Deus in patriam, tum aut gaudēbō vīvam inveniēns mātrem, aut rēctissimē praecēperō dēbitam maestitiam. Sīn numquam restituar, sed sōlitārius peream, minus sum inhūmānus, minus ab omnibus necessitūdinibus abruptus, quandō cāritāte praeteritōrum ēmollior. Melius autumō, propter ficta hūmānārum rērum flēre, quam rēbus hūmānīs omnīnō nōn tangī, et prō mē sōlō vīvere. 163. Quamobrem ubi nōna venit diēs, dēcernō in honōrem mātris novemdiālem praebēre cēnam. Hospitēs autem, quōs sōlōs potuī invītāre, erant psittacus, canis, grex, leporēs, fēlēs, columbī. Hīs optimam, quantum possim, parō cēnam. Cēterōs facile satiō, sed duās capellārum experior avidissimās. Magnitūdine in diēs crēscēbant. Omnēs, cibō sūculentō pāstōs, spērābam majōrēs pinguiōrēsque quam fera animālia fore, sī semper largiter praebērem. Etenim vēlōcitātem in caprīs minimē cupiēbam. Pondus corporis trahulae conveniēbat vel lac prōmittēbat ūberius; itaque largā manū pāscēbam libēns. In pābulō autem erat grāmen merum, frondēs item herbae plūrēs dēlicātae, quās in mātris honōrem suggesseram. Hās cūnctās comedunt, concupīscuntque etiam. Imber dēstiterat commodē: cēnseō igitur fīniendam in saltū novemdiālem cēnam. 164. Quam celerrimē ānulō lōrī caprum apparō, ejusque caudae capram adjungō: cēterōs solvō. Falcātum gladium in balteum īnserō, caprumque dūcēns nōtum ascendō trāmitem. Illī sequuntur. Canis in fronte excurrit, psittacus umerō meō īnsēderat, suō mōre garriēns incontinenter. Fēlēs ⸤mīrābundae ēmigrātiōnem⸥ ejulant, tamquam plōrātrīcēs (opīnābar) ad sepulcrum, mox nōlēbant prōgredī: cum leporibus domī remanēbant. Magnam vēlī laciniam cum fūniculīs in dorsum caprī conjēceram; sīc saltum attinēmus. Haedī alternīs pāscuntur, lūdunt. Sed ego gladiō falcātō herbās frondēsque mollēs, quae sub cottīdiānā pluviā luxuriābant, largiter succīdō,—aliās laciniā vēlī obvolvō, aliās merō fūne colligō,—super dorsō jūmentōrum appōnēns. Opportūnum erat, quod tunc haec pābula dēportāvī, nam posteā propter pluviās paulō difficilior fuit convectiō. Cēterum animantium hilaritās et mea ipsīus excitātiō maestitiam mihi dispulit. 165. Sub longiōre pluviā multum ego cum psittacō loquēbar; quod quidem ab initiō fēceram. Sed postquam cōnsuētus est nucēs atque aliōs cibōs ē manū meā capere, gaudēbatque meō adventū, properē discēbat loquī, et valdē mē rīsū alloquiōque sōlābātur. Etenim, ut plūrimum, docēbam eum sīc prōnūntiāre: “Ō fatue Rebilī!” sīc enim mēmet appellāre solēbam. Atquī ille vocābulum “fatue” aut nōn potuit dīcere aut nōn voluit, meum autem nōmen libentissimē ac plēnissimē prōferēbat. 166. Aliquandō audiēbam, Ō debilī Rebilī; vel, Ō febilī Rebilī; aliās, Ō hebilī Rebilī; quae quidem sīc interpretābar, ut essent, Ō dēbilis, Ō flēbilis, Ō habilis! dubitābamque subrīdēns, numne habilis magis an dēbilis essem. Sed longē saepius meum nōmen ipsum iterābat, et quasi variābat amātōriē. Ō Rebilī Rebilī, inquiēbat; tum accelerāns semper sonōrum cursum, Ō Rebī bilī, Rebī rebī, Rebī relilī, Rebī libilī, Ō!—Et cum ego trīstī cum misericordiā vocābulum Ō! prōnūntiārem, ille mē imitāns prīmō tragicā sevēritāte dīcēbat Ō! sed in fīne tamquam cavillāns dērīdēnsque illud Ō! joculāriter efferēbat, dōnec in cachinnōs solvor.—Neque vincīre eum opus erat; itaque ligāmina dētrāxī. 167. Omnium ūvidissimus, ut opīnor, Jūnius erat mēnsis, numquam tamen quīnque vel sex hōrās exsuperābant pluviae. Quōdam diē post imbrem splendida fuit caelī serēnitās cum aurā mollissimā. Interrogāvī mēmet, quidnam facere oportēret. Statim respondī,—“Nunc, sī vir es, Rebilī! testūdinem marīnam reportābis.” Hoc namque saepe cupīveram, cōnātus eram numquam; sed hāc in ⸤clāritāte sōlis⸥ post pluviam, testūdinēs crēdēbam summā in aquā suspēnsum īrī. 168. Cymbā expedītā prōgressus sum. Lātō lēnīque mōtū flūctuābat aequor maris, molle, rūgōsum, et quasi oleō perfūsum. Fervōrem sōlis aura marīna discutiēbat: itaque pergō. Tertium illum attingō sinum; mox videō testūdinēs plūrimās, summīs in aquīs aprīcantēs, fortasse dormītantēs. Cautissimē circumspiciō, et modicā dēligō[O] magnitūdine ūnam, cujus caput erat āversum. 169. Lēnissimō mōtū allābor, omnēsque caveō strepitūs; dein pedēs testūdinis posteriōrēs trānsversīs manibus arripiēns, dum ad prōram genibus innītor, ūnō mōlīmine ac jactū praedam mediā in cymbā teneō supīnam. Morsus testūdinis horrendus est: hunc sī cavēbis, cētera erunt in facilī: in dorsum autem conjecta, jacet immōbilis. Cōnfestim redeō, tam citō successū laetus. Postmodo haec praeda majōris mihi erat quam putāveram. 170. In diēs mox foedior ingruēbat tempestās. Tandem inter nimbōs nigerrimōs prōdībant fulgura tremenda, quae frīgus maximum incutiēbant: grandinis procellae sequēbantur. Tonitrua per plūrēs hōrās erant paene continua. Mare vehementer furēbat; aestus ipsās ad rūpēs pertigit. Quandō pluvia paulisper dēstitit, exeō prōspectūrus: ecce autem carīna nāvis nostrae decem mēnsibus post naufragium, ipsīs in harēnīs intrā cautēs prōjecta. 171. Extrā cautēs mare montōsum erat; intrā tam perfrāctum, ut nūlla posset esse cymbae ūtilitās: sed valdē brevem esse intellegō aquam. Tantā sum cupiditāte incēnsus, ut caligīs ac brācīs exūtīs, mare ingressus nāvis fragmina scānserim. Summae sānē partis nōn multum restābat: quid remanēret in alveō, volō inquīrere. Facile videō et multa inesse et nihil posse mē id temporis āmōlīrī: itaque postquam satis explōrāvī, redeō domum, per aquās praeter rūpēs necessāriō vādēns. 172. Sed algēbam, crepitābantque dentēs meī. Mūtō vestīmenta: fricō cutem: sed algeō tamen. Ignem accendō, neque inde multum acquīrō calōris. Sēnsim invēnī, penitus in vīscera dēscendisse frīgus, et morbō mē pertemptārī. Prōjectus in cubīlī, quidquid ibi erat vestīmentōrum circumvolvor. Nēquicquam. Ignārus quid facere oporteat, pavēscō nē vesper ingruat, tenebrīs obtegar, inops auxiliī cōnsiliīque. Tandem algōribus meīs nimius fervor succēdēbat, valdē profectō violentus. 173. Interdum Maurōrum fōrmulam adhibēns, in pectore aspīrāvī: “Ō Deus! ā tē prōdīvī, ad tē redeam!” Quid foret, esse sōlitārium, tum dēmum cognōveram. Jacēre, stāre, sedēre, cūncta dolēbant; flagrābat caput. Corporis dolōrēs angor mentis exsuperābat. Tenebrās, omnium rērum maximē, metuēbam. Surgō, pede titubante incēdō, aquam pōtulentam et citrea māla quaerēns. Ōs interius plānē siccum erat; lingua sī buccās, sī palātum tangeret, ibi adhaerēbat. Quārē mālum citreum in tenuissimās quasi assulās concīdī, quārum ūnam linguae apposuī: aliās in pōculō compressī, deinde aquā commiscuī. Hoc medicāmentum sorbillābam, interdum bibēbam. Crēdidī fervōrī vīscerum id fore ūtile. Alteram mox atque alteram super linguam compōnō assulam citricam, siccitātis levāmentum. Jam nox adveniēbat, recordorque animālia nōn esse pāsta. Fēlēs vehementer ejulābant. Neque potuī eās abigere, neque, dum fervor capitis īnstat, sufficiunt mihi vīrēs ad ministrandum. 174. Tandem in sūdōrem solvor: post hōrās dolentissimās mēns sē aliquantum recuperat. Spissō obvolūtus palliō, cibātum praebeō fēlibus, leporibus, caprīs, canī, quamquam dēbilis tōtō corpore. Jam certum habeō, quālis sit febris hujus nātūra; fēlīcemque mē jūdicō, quod lūx in tantum dūrāverit. Mente levātus, plūrimīsque vestibus opertus, somnum captō; sed quandō dormītō paulisper, morbida mē terrent īnsomnia, prāvā religiōne plēnā. Sānē plūribus hōrīs ante lūcem ipse sūdor cessat; tum, quamvīs dēfessus, labōriōsē cutem perfricō, et quidquid ē vestīmentīs maximē sit villōsum, libēns amplector: ligna in culīnā accendō. Dē remediō morbī tum meditor. Dīxī mē cinchōnam ē valle apportāsse, atque in ūsum coriī adhibuisse. Bonam hinc esse medicīnam nōveram; nunc vērō contrā amāritūdinem ejus firmāns mentem, aquā commixtam līberē pōtō. Nec dubitō quīn mē sagāciter cūrāverim; nam febris nōn rediit. Māne autem ē cubīlī surgēns, cōgitō quid posteā faciendum. 175. Imprīmīs statuō: sī possim, noctem īnsequentem nōn sine lūmine mē āctūrum. Aut candēlās aut lucernam aliquam jūdicō necessāriam. Nihil facilius vidēbātur, quam Maurōrum rītū rem cōnficere, sī aut oleum aut sēbum habērem. Sed quicquid fuit, id omne crēdidī cōnsūmptum esse, aut in cibātū canis aut in scaphā resarciendā, sīve in retināculīs jūmentōrum vel in serrā. Tum testūdinis reminīscor: hujus adipem volō adhibēre. Item carnem ejus, ut novum quiddam, prō cibō statim concupīscō. Dē mactandā, fateor, haesitābam; nam tāle fēceram nihil. Caput testūdinis sī amputābitur, tamen (ajunt) post vīgintī quattuor hōrās mordēbit tenācissimē. Quid ergō occīdet eam? Ego vērō opīnor, amputātō capite, nihil dolōris sēnsūrum corpus. Igitur ipsō in dōliō, ubi in aquā marīnā servābātur, amputō caput: hoc cautē forcipe abjiciō: cētera concīdō et plūrima intus ōva inveniō. Hōrum quattuor prōtinus torreō, vēscorque cum placentā. Maximam vim adipis excipiō. Partem hujus (eam ferē quae solidior erat) prō placentīs assandīs vel prō sartāgine reservāvī: longē plūrimam prō oleō sūmpsī. Tum dē līnāmentīs cōgitō. 176. Fēlīciter accidit, quod huic reī nōn opus est vīribus: līnāmenta contorquēre, puellārum potest esse opera. Veterum fūnium quidquid esset corruptum, prō stuppā reposueram. Inde duābus hōrīs līnāmenta cōnfēcī, quot trīgintā noctibus facile sufficerent. In ferreā patellā dēpōnō adipem ac līnāmentum sīc circumtortum, ut fīnis hujus super labrō patellae minimum tantum dēpendat. Ipsum līnāmentum liquidā adipe saturātum accendō, experiorque rem bene prōcēdere. Equidem sī dormīrem, nēmine līnāmentum subinde extrahente, post paulō exstīnctum foret: attamen id parum rēferre cēnseō; nam per igniāria possem accendere, ut prīmum ēvigilārem. Posteā juvat mē invēnisse, tālem febrem posse subigī. 177. Post trīduum fīnītae sunt pluviae, et sōl prōcessit clārissimus. Ego quoque prōdeō, tepōre gaudēns. Invīsō lītus. Videō dōliīs strātum, cadīs, arcīs perfrāctīs, lignīs omnis fōrmae et ferrāmentīs. Paene in siccō erat ipse nāvis alveus, cum ancorā atque ancorālī. Cūncta jam prō meīs dēstinō, sed volō relaxārī paulisper; etenim minus firmum mē sēnsī: igitur ab hīs redeō in portum. 178. Fēlēs videō, utramque cum catulīs recēns nātīs. Tum mē subit: “Āh! illud erat, quārē adeō ejulāvēre; nōn tamquam fūneris plōrātrīcēs, sed ut expostulārent catulōrum alimenta.” Bonīs mātribus collaudātīs, praetereō. Jamque recordor, feram fēlem prīmō illō diē esse ā mē vīsam; dē quō posteā aliquotiēs dubitāveram. Agnōscō, aut in saltū aut in silvā magnā tālēs invenīrī bēstiās. 179. Gregem dēambulāns assequor. Haedōs omnēs grandēscere ac pinguēscere notāveram; jamque videō jūniōrēs capellās spem prōlis dare. Invīsō leporēs: ēn autem, lepus fēmina lepusculōs ēdiderat. Nōn rīdēre nōn poteram: immō cachinnāvī. Sīc autem interpretātus sum: Teneram prōgeniem male nāscī ante fīnītās pluviās: quārē sīc esse ā Nātūrā comparātum, ut quam proximē posteā nāscerentur. 180. Lēctōrī dēnūntiandum est, inde ab illā febre pietātis mē cōnscium novae factum. Rē nōn prōrsus nova erat; nam inde ab ipsō naufragiō quasi fermentātiō mentis coepta est. Tum prīmum didicī, quantī esset hūmāna cāritās, quam jūcundus ipse aspectus hominis. Mox ergā ipsa animālia ēmolliēbar, quōrum cāritātem plūris quam ūtilitātēs aestimābam. Deinde intellēxī, quam ingēns esset inter generōsissimum brūtōrum atque īnfimum hominem discrīmen: etenim quemvīs ē servīs meīs Brazīlicīs locō canis optimī vehementissimē amplexus forem. 181. Jam paenitēbat mē dē parentibus: nēminem praeter mēmet culpābam. Ergā hōs reverentia, ergā omnēs impetus quīdam amōris ac dēsīderiī mē exercēbat: itaque, ut opīnor, ad rēctam religiōnem eram mātūrus. Etenim dīxit nesciō quis: “Quī īnferiōra bene amat, hic superiōrem bene venerābitur.” Attamen ante hanc febrem ipse Deus ignōtus quīdam ac nimius vidēbātur mihi; quem quidem dīligere, praeter nātūram esse cēnsēbam. Nec hīs dē rēbus singillātim juvat explicāre. Quippe neque ego ab aliīs neque cēterī ā mē eam religiōnem ēdiscent, quae pectoris est, nōn merae mentis. 182. Sed ipsā in febre, quandō tranquillē Deō mē commīsī, intellēxī prīmum, quam nōn longinquus esset Deus; immō, ipsō illō in locō adesse illum, sī uspiam alibī. Exinde profundior dē religiōne mē invādēbat cōgitātiō; neque cōgitātiō sōlum, sed cordis quīdam mōtus, quī mē tunc prīmum ad sacram lēctiōnem īnstīgābat. 183. Ē quattuor meīs librīs, ūnum dīxī esse precum Lūsitānārum secundum fōrmās Papālēs. Idcircō sprēveram. Nunc autem legēns, plūrēs inveniō versiculōs ē Jūdaicīs et Chrīstiānīs librīs, quī cūnctōrum sunt, nōn Papistārum modo. Duo mē praesertim commovēbant. “Quem dīligit Dominus Deus, hunc castīgat, per virgārum disciplīnam ērudiēns fīliōs.” Item. “Quārē homō, quī vēscitur aurā, dē poenīs dēlictōrum conquerātur? nē, prōdest in juventā sustinēre jugum.” 184. Tālī lēctiōne affectum, precēs et vērae et vehementēs sānctō mē gaudiō tum prīmum pertemptārunt. Porrō hinc repperī, unde sōlitāriae vītae dērīvārem sōlācia. Inquiētissimus sānē interdum eram, pertaesus sōlitūdinis et suspīrāns ad alloquium; attamen tria tandem plēnē didicī:—cōnstantius ea quae animō, quam ea quae oculō percipiuntur, permanēre:—Deum nōn minus mihi esse praesentem, quod abessent hominēs:—dēnique, Ut ex hōc taediō mē potuit ēripere, sīc in eōdem posse illum ⸤pūrgātō mihi animō⸥ plēniōrem dare līberātiōnem.—Sed haec pedetentim et plūrēs per mēnsēs. Quippe vēra religiō vīta est, nōn disceptātiō ingeniōsa, nec nisi multā pectoris exercitātiōne ipsārumque rērum experientiā percipitur. ———— Caput (VIII.) Octāvum. 185. Dē grege erat quod mē male habēbat. Caprī maximī quamquam labrum perfōderam, tamen expertus sum aliquandō ferōciter eum cornibus petere; idque perīculōsum esse sēnsī, quandō ad trahulam eum vellem ligāre. Rē perpēnsā, nē mihi aliquandō sit īnfēstus, cornuum ejus maximam partem serrā amputō. Relinquō tantum, quantum helciīs* sustentandīs sit opus. Exinde gnārus dēminūtārum vīrium, tranquillior factus est. 186. Nē posthāc oblīvīscar, hīc libet nārrāre, quidnam cornibus ejus fēcerim. Solidiōra erant, quam caprārum quae asservāveram: jam arcum terebrandī grātiā cōnficere statuō. Saxum quotiēs vellem perforāre, nihil ē meā supellēctile placēbat. Erat mihi terebra,[P] erat cestrum[Q] fabrīle, utrumque tenue nimis; nōn nisi lignō vel cornuī terebrandō idōneum. Ad saxum terebrandum clāvīs spīcātīs ūtēbar multō cum labōre; nunc arcum rītū Maurōrum libet adhibēre. 187. Imprīmīs ē vēlōrum fūniumque trochleolīs ūnam dēlēgī bonam, perfectō orbe, cujus in mediō quadrātum erat forāmen. Ferreolum item dēligō; (multa in lītore tālia tunc jacēbant) quae illud forāmen tantum[R] nōn intret. Hujus ūnum fīnem igne mollītum valdē tundō, ut sit et solidior et paene acūtus: alterum fīnem in teretius concinnō. Mox līmā hīc atque hīc dētrītam, in forāmen trochleolae impingō. Acūtiōrem fīnem molā quoque exacuō: sīc ipsam terebram perfēcī. 188. Arcus restat. Anquīsītō rōbore solidō, ūnum fragmentum circumcīdō serrā; dein duo forāmina paulō oblīqua terebrō, quōrum in utrumque īnferciātur cornū īnfimum. Spatium inter haec relinquō, velut manūbrium, quod firmiter possim prehendere: duōbus lāminīs ferreīs ac fūne rōbustō cōnfirmō jūnctūram: Cacūmina cornuum laxō nervō cōnectuntur: hic est arcus. 189. Nervus, trochleolae convolūtus trānsversusque, fit tēnsus: tum arcus, citrō ultrōque tractus, terebram rotat. Porrō in angustō axe forāmen faciō, quod alter terebrae fīnis facile intret. Axem hunc in dextrā tenēns, dīrigō terebram, dum sinistrā arcū operor. Simplicī hōc apparātū saxa dehinc longē facilius terebrō. 190. Vereor nē taediō sim lēctōrī, sī plūrima quae ēlabōrāvī accūrātē explicem. Nova atque ampla māteriēs ē ferrō lignōque, quam cum reliquiīs nāvis nostrae nactus eram, novā mē implet ambitiōne: item auctus grex vim novam trahendī offert. Idcircō, plūrima convehenda dēstināns, majōrem volō cōnstruere traham, tam lātam, ut aequā fronte jūmenta trahant tria, mēque ipsum, quotiēs velim, habēnās retinentem, vehant. Quidquid lignō ferrōve cōnficiendum erat, cōnfēcī; sed corium dēerat. 191. Pellēs sī habērem, nec depsendī eram perītus, nec libēns propter pellēs caprōs occīderem. Tantum animal, tam plēnum sanguine, mactāre, āvehere, concīdere, nauseam mihi movēbat. 192. Sed ē fruticibus maritimīs ūnum repperī, cujus folia fūniculīs comparāverim. Haec in sōle siccāta, mox oleō tīncta, leviter contorsī, tum ex cōnexīs rōbustiōrēs strūxī fūnēs. Inde māteriem habēbam, ē quā habēnās, retinācula, etiam helcia atque aliās rēs jūmentīs ūtilēs cōnficiō. Hīs sī nōn optimē īnstruēbar, meīs tamen ūsibus fuēre idōneī. 193. Vix opus est dīcere quam cūriōsē omnia ferrāmenta ex lītore collēgerim; nihil equidem sprēvī ē lignīs, dōliīs, arcīs, frācta an solida essent. Majōra quaedam ligna, multō mōlīmine sūrsum tracta ipsīs in calōribus, prō ponte dēstinō, per quem traha mea aquulam ē saltū trāmeet. Crātibus superjactīs et fiscōrum frustīs, cum tabulīs et humō, viam tandem cōnsolidāvī. 194. Alteram quoque viam sub rūpibus crēdō necessāriam, nē aestū maris interrumpātur trahae commeātus. _Tornō_ meō (id est, novā terebrā) saxa cavō, nitrātō pulvere discutienda; et ⸤minus labōriōsē quam exspectāveram⸥ objicēs āmoveō viae. Profectō hanc viam facilius cōnfēcī, quam ponticulum illum, quī quidem nōn magnō poterat esse ūsuī, dōnec trāmitem super rubrā rūpe fēceram trahae pervium. Omnium meōrum operum hoc vīrēs meās ūnicē exhausit, praesertim quia aurae tum maximē stāgnābant. Sed prōtinus magna habuī adjūmenta frūgibus vel frūctibus dēportandīs, sīve ab hortīs meīs sīve ā convalle. 195. Quīntō diē ante Kalendās Sextīlēs, caprae duae partum ēdidērunt, ūnaquaeque bīnam prōgeniem. Prīmō lac mihimet avēbam, cōnorque mulgēre. Huic reī inhabilis fuī, reputānsque dēclīnō mulgendī labōrēs, nē ego potius pecorī quam pecus mihi īnserviat; nam sī mulgendī neglegēns forem, id pecorī foret crūdēle, mox lactis cohibēret prōfluvium. Tum in dēlicātiōrēs cibōs lac adhibēre, longē nimiī temporis erat et cūrae. Spērō mē cocīs nucibus citō abundātūrum, atque hārum lac semper fore in prōmptū. Hīs autem dē nucibus sunt quaedam explicanda, quae praetermīseram. 196. Nōlueram barbarōrum mōre prōcērās arborēs scandere; id quod et labōriōsum fore et perīculōsissimum crēdidī. Novās scālās hanc ad rem, duōbus anteā mēnsibus, et propriam falculam commentātus sum. Et quidem prō falculā, ⸤perticae longae in fīne⸥ loculum incīdō, ubi inhaereat ānsa cultrī coquīnāris: tum ⸤fūniculō cērā oblitō⸥ (nam massam quandam cērae habēbam) ānsam illam perticamque circumvolūtam firmiter cōnstrīnxī. Atquī modica firmitūdō poterat sufficere; nam acūtō cultrō leviter amputantur nucēs.—Prō scālīs ipsō in cocōrum sinū pār idōneum arborum succīdō, trīgintā ferē pedēs longārum, postquam capita dētrāxī. Utramque dēdolātam ⸤quantum possim sine dētrīmentō rōboris⸥ extenuō, ut quam levissimae sint scālae. Sānē erant cavae, (medullā quādam plēnae,) idcircō rōbustiōrēs, quam sī ejusdem fuissent ponderis et longitūdinis, sed solidae. Gradūs scālārum addō, ē lignīs atque ē fūne, ut in cubiculāribus meīs: sed trēs in summō fūnēs valdē laxōs relinquō, ut scālae applicātae quasi amplectantur arborem, nec possint dēlābī. Tālī īnstrūmentō adjūtus, crēdidī posse mē amplam nucum vim dēcerpere, quamquam plūrimae cocī ⸤longē prōcēriōrēs⸥ macacīs opulentam reservābant praedam. Haec, crēdō, in Majō mēnse fīnīta sunt. 197. Equidem coeōrum ūtilitātēs parum intellegēbam; sed plūrimās esse gnārus, nihil rejēceram. Frondēs pennāsve (sī ita licet dīcere) parvae illīus cocī, quam prō rēmīs succīdī, animadvertī paene tegulōrum[S] esse īnstar. Hās fūniculīs ita cōnsueram, ut cucullī[T] vicem optimē gesserint. Medullam cocōrum arborum atque aliārum palmārum statuō explōrandam: corticem omnem asservō. 198. Grex, (quem propter sānitātem mātūrius in saltum trānsdūxī,) ēvulsīs solō pedicīs, in vallem rediit. Cūnctōs inveniō circā vetus praesaepe, herbās ⸤ūberrimās atque apprīmē sūculentās⸥ summō cum gustātū rōdentēs. Pedicās dētrāxī, ipsās animantēs reputāns ā Nātūrā melius quam ā mē ēdocērī, ubinam potissimum dēgere oportēret. Quoniam cicurēs inveniō sībilōque fistulae oboedientēs, id mihi sufficit. Succurrit animō, quantum rōboris āmīserint vaccae nostrātēs domesticae, quam saepe difficilī partū torqueantur, per nostram importūnam cūrātiōnem. Vereor nē meum gregem immūtem, sī stultē ego mē immisceam. 199. Sērius, cum aurae stāgnārent calorque ingrueret, nōn ad saltum perrēxēre, sed ad apertum ac summum collem; fortasse quia culicēs vel oestrī urgēbant. Multō māne (crēdō) pāscēbantur, ante lūcem; posteā auram captantēs mīrē aprīcābantur summō in colle, ibīdem dormientēs. 200. Ego quoque in stāgnante aurā pertaesus cavernārum, postquam aliquot noctēs iterum inter rāmōs arboris dormīveram, melius fore crēdō, sī gregem sequar. Quārē multā ac difficilī māchinātiōne trēs asserēs longissimōs summō in colle sīc ērēxī, ut dē colligātīs capitibus lectus pēnsilis sustinērētur. Ego per fūnem ascendō, quī dēsuper fluitāns quasi in ānulōs nōdātur, in quōs ingredior. Ut prīmum lectulum attingerem, fūnem illum ad mē recipiēbam. Tālis erat novī cubīlis fōrma. 201. Haec inter opera, ex novō quōdam juncō contexuī dorsuālem illam, dē quā dīxī, tegetem; item foliīs rōscidīs tum prīmum caput meum sub īnfulā condō. Etenim nimius erat fervor sōlis; quamquam calor nōn adeō suffōcābat quantum metueram. Illā in regiōne ipsīus aestātis nox longiuscula est, flābatque identidem siccā in tempestāte vespertīnus turbō ventī, quī āera refrīgerābat; necnōn quāvīs in nocte aura quaedam montāna superiōribus in locīs sentiēbātur. 202. Maris temperiem sēnsim augēscere crēdēbam; ego autem magis magisque lavācrīs captābam frīgus. Sī caput ac dorsum ā sōle dēfendās, aliō tegmine vix opus est, nisi propter culicēs; ego vērō, tenuissimē amictus, posse vidēbar multum labōris vel summā in aestāte perferre. 203. Fīnītō quod maximē urgēret, parō humum optimam ab ōstiō flūminis ad portum trānsvehere, in quā dioscōreae serantur. Locum dēlēgī, quem possem ex rīvulō ⸤quotiēs vellem⸥ irrigāre. Hunc ad ūsum ligna aliquot sīc cavāvī, ut compluviī[U] īnstar essent. Rōbustissimās meās tabulās ad traham cūrātius cōnstrīnxī, ut humus ingesta nē efflueret. Duōbus jūmentīs bīduum convehō humum: traha sub rūpibus in plānō currit: cava loca impleō; quidquid fimī uspiam rejectum est, comportō, opperiorque tempus dioscōreīs ipsīs plantandīs. 204. Multum fruēbar lectulō pēnsilī. Sub astrīs jūcundum erat frīgus, aliquandō tamen nimium. Nox decem hōrās dūrābat, ac sine crepusculō. Tot hōrās dormīre nōn possum, frīgēscō interdum sub nūdō aethere. Gregem comperiō pāscī trēs vel quattuor hōrās ante sōlem, dormīre post merīdiem: crēdō mē, iterum animālia imitantem, sequī Nātūram ducem. Ante sōlem exortum iīs rēbus operor, quibus lūx est minus necessāria: inter hās vēscendī operam numerō atque incēdendī sīve ad cavernās sīve ad vallem. Sed ūnusquisque diēs suum habuit colōrem suumque opus. 205. Jam crēdō advēnisse tempus frūctūs colligendī. Ūvās in hortīs inveniō multīs in locīs jam mātūrās. Aliquot gustātīs, magnam vim dēcerptam resticulīs suspendō, ut sōle ārēscant. Multōs per diēs hūc commeāns īdem faciō, plūrēsque frūctūs trahā reportō. 206. Tum _ricinum_ inveniō fruticem, ē quā oleum illud quod “castōreum” vulgō appellant, cōnficitur. Multō cum gaudiō _mandiocam_ inveniō, ex quā cōnficitur _cassāva_ pānis. Hanc in Brazīliā nōveram: inde etiam excoquitur _Tapioca_ Anglōrum. Porrō _banāna_ vel _mūsa_ hīs in locīs nāscēbātur, īnfrā autem nānās quāsdam palmās dactyliferās* esse comperiō. 207. Aliō diē optimum repperī in _mangā_ arbore terebinthum, crēdidīque mē hinc satis habēre posse, tum stuppae, tum terebinthī aut rēsīnae. Plūrēs frūctūs colligō vix exortō sōle, postquam ante lūcem ad hortōs pedibus incessī. Sī quandō ⸤fabrīlem propter operam⸥ validā nervōrum exercitātiōne opus sit, id aut ante sōlem perficiō, aut sub stēllīs lūnaeve lūce, taedīs aliquandō adjūtus. 208. Jam paulō audentior factus, canem habēns comitem,—sī ūsus venīret, sub arbore dormiēbam hōrīs merīdiānīs. Ē sopōre experrēctus, apparō traham, jungō jūmenta, ipse vehor in trahā, hortōs pōmerīdiānō tempore invīsō. Tum frūctūs ingerō, jūmentīs ad pāscendum solūtīs. Sī nimis vagentur, canis redūcit. Dēmum jūnctīs iterum ad traham, dēscendō cum onere pretiōsō. Nova mox ingruit difficultās, cum nōn sufficerent arcae prōtegendīs thēsaurīs. 209. Tamen neutiquam satiāta est mea cupiditās. Ad cocōs nucēs dēmetendās falculam illam mēcum apportāvī; scālās novās ipsīs in hortīs relinquēbam. Dum autem īnfrā incēdō, _ananāsās_ videō multās, (_māla pīnea_ vulgō nōs vocāmus): numquam ego anteā hās animadvertī. Jam intellegō et plūrimās esse et maximās, paene ex harēnīs cum cactīs nāscentēs. Ūnam īlicō vīndēmiāvī, nec abstinuī quīn grande frustum comēderim. 210. Mox nucem cocōrum ⸤ab humō sūmptam⸥ perforandō experior num sicca sit. Paulum lactis exsūgō,—dulce, spissum, nōn cōpiōsum. Plūrēs hārum colligō reservōque seorsum. Tum applicātīs scālīs, quicquid nucum vidēbātur maximum, id dēcerpō, duōsque faciō acervōs. Properē domum redeō cum ananāsā illā ac falculā, et, paulum recreātus, in cymbā regredī ad hortōs volō. Attamen statum aestūs cum videō, et prōmunturia quae essent superanda, id vērō nōn ausus sum. 211. Tum subit cōgitātiō, quantō melius foret, sī scaphā possem reportāre; tanta erat cōpia, tanta varietās frūctuum oculōs et mentem captantium. Bis trahā hortōs invīsere ūnō in diē facinus erat magnum: quantum trahā possem reportāre, quīnquiēs id scapha portāret. Post aurōram, crēdō, lēnis aura favēbit: maris ⸤plūrēs per diēs⸥ aequor fuerat undīs expers. 212. Jam dactylōs, banānās, cocōs nucēs, ananāsās, ūvās, ad libitum mē habitūrum spērō: nimia mē spēs et nimia cupiditās festīnāvit. Crāstinō diē ⸤lēnī aurae⸥ vēla scaphae permīsī; illa per vitream ōceanī superficiem clēmentissimō mōtū dēlābitur; mox ultrā prōmunturium paulō vēlōcius dēvehor. Dēmum laetus ipsum attingō ōstium, et dētractō vēlō, rēmīs ingredior rīvum. 213. Multa avidīs oculīs lūstrāvī: quae acervāta erant, assūmpsī: plūrima alia abripuī. Sine morā impōnō omnia scaphae, et reciprocum iter cōnor. Tum vērō fortūna sē vertit. Stāgnante aurā, vēlum inūtile erat. Rēmīs incumbō, sed tardiusculē moveor. Nervīs contentīs, dēfatīgō mēmet, aestuōsā in hōrā. Tellūrem observāns, dubitō anne prōgrediar, maximā meā vī. Cohorreō, nē hāc in parte prōfluēns sit maris, quae mē in ignōtās aquās rapiat. Ūnī hominī certē nimia erat, nisi ventō marīque favente, hujus scaphae moderātiō. Igitur dēficior fortitūdine, et reflectō scapham in palmētum, quō tandem pervēnisse gaudeō, valdē dēfessus. 214. Ego vērō angor animī, quō pactō redūcī possit scapha. Rē amplius perpēnsā, crēdō numquam mē ausūrum eam marī committere iterum. Tunc maestissimē sōlitūdinem meam conquerēns, optābam ut iterum puer ille Maurus, quōcum ex Maurītāniā aufūgī, socius mihi nāvālis foret. Sed prōtinus mē cōnscientia objūrgat, quod propter servitūtem ejus, fortasse necessāriam, ego nummōs accēperim: itaque ingemēns, ōs in manibus recondidī. 215. Exinde tamquam in somniīs hilarem audīvī vōcem, Rebilī bebile libī bilī Ō! psittacus autem in umerō meō cōnsedēbat. Is quidem rōstrō ac capitis plūmā genās meās dēmulcēbat, ac vōcēs profundēbat cārissimās. Sānē tangēbar. Quia sine comite meō prōcesseram, ille ad hortōs ⸤mē anquīrēns⸥ āvolāverat. Volāsse eum, minus accūrātē dīxī; quippe mancā etiamnum pennā, inter volātum atque oblīquum saltum prōcēdēbat. 216. Tum replētā fiscellā, experior quantum possim umerīs sufferre incēdēns. Modicum bananārum et dactylōrum onus assūmō: vēscor quantum libet, bibō ē rīvulō, et, relictā scaphā, ascendō vallem. Pedibus jam siccīs, (nam aquā marīnā immersī erant) sub umbrā citrī per fervōrēs maximōs recondor, dormiōque paulum; dēmum nōtum per trāmitem ēvādō, maestusque assequor cavernās. 217. Ex quantā calamitāte quam angustō discrīmine effūgissem, per meam tempestātum imperītiam, prōrsus nesciēbam: nam, trīduō post, turbō furiōsus ventōrum tōtum caelum pervertit cietque intimum mare. In cavernīs libēns mē recondō. Tum meminī Kalendās Septembrēs imminēre, quō in diē nāvis frācta est. Annō superiōre egēnus eram, inops, spē dēstitūtus: nunc opum multārum sum dominus et praeclārō fruor procellārum profugiō. Equidem librīs legendīs et calamī ūsū petō varietātem negōtiī. Quae fēcī, nōn libet hīc accūrātius nārrāre; sed librō illō mathēmaticō adjūtus, dedī operam ut fundāmenta ratiōnēsque mathēmaticās solidius probārem. 218. Ut prīmum crēdō saevās praeterīsse procellās, dēcernō in domesticum hortum incumbere. Dioscōreās circā quīnquāgintā praeparāveram, rādīcibus circumcīsīs: item septemdecim mandiocās tractāveram pariter: hās omnēs in trahā reportātās rīte cōnsēvī: mox humum dē novō ⸤ā flūminis ōstiō convectam⸥ addidī, quia dē mandiocā prius nōn cōgitāveram. 219. Macacōs vīdī frūctibus meīs īnsidiārī, item ⸤nesciō quae īnsecta⸥ aliquot hōrum corrūperat. Nōlō dē cibāriīs ānxius esse: alia multa opera cūram vīrēsque meās āvocant. Crēdō, quantum sine nimiō labōre possim convehere, tantum convehendum; nam nesciō utrum, seu rōbīgine seu īnsectīs sīve avibus aut macacīs, maxima pars rērum coacervātārum sit peritūra. Itaque rēs edūlēs avidē reposuī; porrō aliās rēs, ut ricinum,—ē quō facilius oleum extrūxī propter fabrīlēs ūsūs quam ex aliā quāpiam rē. 220. Sed arcae loculīque ad rēs asservandās nōn sufficiēbant. Quidquid habēbam ōllārum aut lagēnārum, adhibuī ananāsīs, persicīs mālīs aliīsque frūctibus cōnservandīs. Aēnum maximum oleō ricinī spurcum erat; nam quamquam harēnā ēmundāveram, manēbat quīdam odor et nauseam creābat. Nova vāsa fingere volēbam, immō magna, quae ut apud Maurōs, dōliōrum vicem sustinērent. 221. Prīma mea experīmenta valdē rudia erant. Dē fōrmā incūriōsus, argillam sōle siccāre et concoquere cōnor, sī massam aliquam possim satis cōnsolidāre. Laterēs potius quam ōllās cōnficiēbam: citō autem agnōvī, rem hāc viā nōn prōcēdere. Coctīs lateribus sine dubiō erat opus, ad furnum cōnstituendum; dein igne, nōn sōle, coctōs laterēs velim. 222. Herbās in sōle siccātās prō strāmine crūdīs lateribus intertexō, argillā prīmō subāctā: sīc faciō struem. Stīpitēs viridēs cum siccō lignō mixtōs interpōnō atque compōnō: mox subjiciō ignem. Māteriē renovātā lentum calōrem per tōtum diem sustentō: posterō diē (quoniam nōn vidēbātur ignis sufficere) violentius incendō: jamque laterēs bene coctī erant et solidī. Merō lutō et lateribus illīs (sine gypsō, quod ex rūpe calcāriā potuissem combūrendō cōnficere) furnum cōnstrūxī. 223. Omittō nārrāre, quō pactō in experīmentum prīmō fēcerim ōllās. Cēterum explōrātō, posse mē plumbō liquefactō vitream quondam faciem superpōnere, id quod propter munditiam concupīvī, optimum crēdidī, quam maximē quadrāta fingere ingentia vāsa; quoniam haec fōrma omnium esset facillima. Plūra hōrum, fateor, praeter aciem rīmās ēgērunt; sed rēs solidās, nōn liquidās, recondēbam; itaque meīs ūsibus aliquātenus serviēbant. 224. Cēterum ut tēlōrum artem probē exercērem, intimō in portū clipeum quendam ingentem, velut mētam scopumve, ērēxī. Compāgēs erat ex assulīs: vēlōrum praetēnsīs laciniīs, in mediō (prō _taurīnō_, quem vocant, oculō) pullum lānam affīxī. Ūnamquamque ignipultārum suā in vice exercēbam, aliquandō majōribus glandibus, aliquandō aut olōrīnīs aut minimīs: sed plumbum omne dīligenter recollēgī, quantum poteram: spatia quoque sēdulō notāvī, ut in collīneandō perītior fierem. Nisi mē aliquō modō aut exercērem aut oblectārem, maestitia mē incessit; etenim nōn jam labōribus fatīgābar. 225. Sed multus eram tunc temporis in coquendō et condiendō, nē frūctūs perīrent plūrēs. Ōllās Eurōpaeās aliquot habēbam, sed operculīs egēbam, quae āera exclūderent. Ē _mangīs_ rēsīnam quandam ēlicuī, quā velut pice oblinerem vēlōrum laciniās. Hae, operculīs circumdatae, satis bene conclūdēbant ōllās; at rēsīnam dē novō superlēvī. 226. Oblītus sum quaedam dē ējectāmentīs maris nārrāre. Ūnō in dōliō plūra invēnī ōrnāmenta, praesertim specilla ac vitreās bullās. Specillōrum ōrae dētrīmentum tulērunt; sed bullae erant incolumēs. Trēs item fasciculōs invēnī, discolōrum vestium plēnōs. Postquam aperuī, sub umbrā expōnendās dēcernō. Nōn integra fuit colōrum pulchritūdō, necnōn plūrēs vestium quasi rigēscēbant. Omnēs in cavernīs reposuī, sī forte posthāc ūtilēs fierent. Bullās autem plūrimās, resticulīs, sīve fīlīs conjūnctōs, super jūmentōrum cervīcibus ōrnandī causā suspendī. ———— Caput (IX.) Nōnum. 227. Tālēs inter cūrās exercēbar, quandō nova rēs mē vehementer excitāvit, Octōbrī mēnse. Quōdam māne, dum eram in culīnā, mare versus aspiciēns, repente videō nāvigium, nigrīs hominibus plēnum, quod ad portum meum vidēbātur tendere. Haesitō exanimis, neque audeō in armāmentārium excurrere, nē cernar; metuōque nē animadvertant aut rētia mea aut trāmitem. Appellunt sub caeruleā rūpe, extrahuntque captīvum, cui bracchia post tergum erant retorta. Dum obstupēscō contemplāns, subitō in nāvigium redeunt cum captīvō et rēmigantēs abeunt. Extemplō alterum videō nāvigium, quod prōmunturium caeruleae rūpis studet exsuperāre: jam intellegō priōrēs eōdem tendere, nē ā sociīs suīs dīviderentur. 228. Ut prīmum ēvānuēre, surgō. Ignipultam corripiō bitubam, quae Helvēticī mīlitis fuerat; quā quidem hāc in īnsulā numquam ūsus eram, praeterquam in exercitandō, quotiēs in clipeum collīneārem. Cum paulō gravior esset, furcam quandam prō fulcrō adhibēbam: quā in terram dēfīxā, multō certius jaculābar. Utrumque tubum nunc dīligenter suffarciō, hunc magnā glande, illum olōrīnīs; item pār pistolārum. Vēscor parcē; placentam in sinū vestis recondō. Accīnctus balteō, gladium sūmō, pistolās, bitubam suā cum furcā, item prōspeculum, quod dē collō suspēnsum gerēbam fūniculō crassiōre, quia lōrīs dēlicātīs dēficiēbar. Pērulam quoque capiō, pulveris ac pilulōrum repositōrium. Tum aliquotiēs ad Nūmen Suprēmum vōta vel precēs attollēns, ēgredior prōspectūrus. Canem abēgī, quī mē comitārī voluit. 229. Ad speculam meam quantā poteram celeritāte ascendō. Inde videō circiter vīgintī quīnque virōs cum duōbus captīvīs. Ignem jam accenderant: mox ūnum ē captīvīs nūdum in harēnā extendunt, caput clāvā obterunt, et cōnfestim membra discerpunt. Cultrōs nōn clārē dispexī, sed (quod horrōrem simul ac nauseam mihi mōvit) torrefactīs membrīs vēscuntur. Dum facinus exsecror, crēdō licēre mihi, sī possim, omnēs trucīdāre, quī hospitium īnsulae meae tam foedē violent. Ego autem cōnsēdī immōtus et tamquam fascinātus. 230. Repente alium videō captīvum praeter ōram maris fugere: hunc quīnque persequuntur summō ārdōre. Ille, collēs versus tendēns, pōne rūpem ēvānēscit. Tum exsurgēns currō, cavēns tamen nē exanimis fīam; tandem iterum fugitīvum discernō. Viam Lūnātam ascendit; pōne trēs virī sectantur, quōrum prīmus clāvam habuit bellicam. Duo illī sagittās. Fugitīvum crēdō ā prīmō secūtōre vēlōcitāte superārī, tantummodo praeoccupāsse cursum. Ego in fossā quādam lateō, dēfīgōque furcam in solō. 231. Intellegō fugitīvum nōn posse ēvādere: etenim anhēlābat graviter. Ā prīmō secūtōre prehēnsus, ab illīs necābitur; sed opperior dum prope veniant. Tranquillissimē collīneō, dein olōrīnīs pilulīs jaculor. Īlicō prōstrātus cadit prīmus secūtor. Saltat metū fugitīvus, fragōrem audiēns, sed nescit prīmō quid acciderit. Mox capite īnflexō respiciēns, vīdit hostem dējectum: tum ipse quoque subsistit, animam recipiēns. Secundus adhūc currit: jam sagittā arcuī applicātā parat trānsfīgere fugitīvum. Id mē iterum accendit, nec tamen occīdere eum volō. Glande majōre ex alterō tubō crūra ejus petō, afflīgōque āctūtum. Quī tertius accurrit, duo sociōs prōstrātōs cernēns, audītōque fragōre, summā celeritāte retrō cēdit. Mox duōs aliōs quī pōne sectābantur, hic vertit retrō; itaque ēvānuēre omnēs. 232. Tum egomet ēgredior. Fugitīvus obstupēscēbat etiam. Tandem accurrit, et cōram prōvolūtus, terram fronte tangit. Id erat prō venerātiōne. Excitō hunc, et, Anglicē loquēns, plānē tamquam intellegat, imperō ut mēcum veniat. Vulnerātōs volō invīsere. Posterior volūtābātur humī, nec potuit surgere; tamen ab arcū ejus aliquantum metuī. Sed fugitīvus circumsultāns arcum ē manū ejus ēripit: prōtinus correptī erat oblīsūrus faucēs, nisi ego īrātissimā vōce prohibuissem. 233. Vulnerātus ille stolidē admīrātur: angor (crēdō) vulneris metum domuerat; nam per femur trānsfossus est. Fugitīvum jussī bracchia vulnerātī manibus cōnstringere, fūnemque ē loculīs petiī, frūstrā. Sed fūniculum illum collō dētrāxī, quī prōspeculum meum sustinēbat: hic prō compede sufficiēbat. Dein vulnere īnspectō, mappam ē loculīs vestis meae extractam applicō, et linteīs īnfulae firmiter ligō. 234. Tum fugitīvō imperāvī, ut mēcum tollat virum et in proximō quōdam cavō repōnat. Nōn reluctātur ille saucius: crēdō eum, cum vulnera ligārem, intellēxisse tāle facinus nōn inimīcī esse. Sed ad prīmum secūtōrem convertēns mē, mortuum esse cognōscō; fortasse in cor penetrāverant pilulae. Cōnfestim fugitīvum accersēns, revīsō speculum. Ēn autem! duo illa nāvigia jam sunt in marī, abeuntque: id quod mihi erat grātissimum. Crēdidī eōs, perterritōs quasi mīrāculō, aufūgisse. 235. In rē tam novā vix mē recolligō; spatium cōnsīderandī cupiō; sed fugitīvus mē suscitat, ōsculāns tālōs meōs. Equidem tum ejus dēmulceō genās, jubeōque mē sequī. Dēscendō ad cavernās: vestem induō, cibōs appōnō, ipse quoque vēscor. Veste sānē ac cibō gaudet, mox iterum iterumque mē venerātur. 236. At ego traham parō cum duōbus jūmentīs. Quandō gregem aspexit, videō quantum excitētur. Impōnō trahae lectī vestīmenta, ligōnem ac pālam quandam. Arma mea, praeter gladium, exuor: tum cum fugitīvō ac cane ascendō novum meum trāmitem, jūmenta dūcēns. Longiōre hōc circuitū regressus ad mortuum, incipiō humum ligōne aperīre, ut corpus recondam. Id vērō fugitīvus mē nōn vult facere: sūmit ferrāmenta, operam strēnuē perficit: tum mortuum humō obtegimus. Clāvam ejus cūriōsus asservāvī. 237. Exinde sine morā sauciātum hominem in traham assūmptum reportō, et gestū signīsque benignīs permulceō. Profectō voluī hominem sānāre, nec ignārus eram quantum impedīret sānātiōnī pavor et ānxietās. Quārē quidquid potuī excōgitāre, fēcī, tamquam frātrī. Aquam libenter bibit, vēscī nōluit. Postquam vulnus summā meā ope sēdulō cūrāvī, hunc relinquō: dein fugitīvī manūs parō ligāre, ut videam quō sē modō gestūrus sit. 238. Is autem, genibus prōcumbēns, summā humilitāte manūs offert, ut colligem, sī velim. Id satis erat. Ego subrīdēns fūnem retrahō: ille rūrsus gestū dēmōnstrat, velle sē mihi servīre: atque ego accipiō. Jubeō in harēnā cōnsīdere. Ipse sēricam umbellam, fastūs causā, efferō, et sub hāc compositus, in optimā meā sellā sedēns, dēlīberō quid faciendum. 239. Arbitror duo hōs virōs prō servīs et prō amīcīs esse mihi ā Deō datōs, sī hōrum possim et venerātiōnem et cāritātem conciliāre. Utrumque arguō per mē esse morte ēreptum; quoniam, ille alter nē strangulētur, id per mē stetit. Utrīque crēdidī novam prōrsus esse vim jactūs igneī. Igitur spērābam mentibus eōrum posse mē dominārī. Dēcernō largam cāritātem majestāte temperātam adhibēre. Prōtinus fugitīvō indō nōmen _Ēlāpsō_; alterum appellō _Secūtōrem_. 240. Sed novus mē incessit timor, nē Ēlāpsus, cymbā vīsā, ēvādet rēmigāns; quārē rēmōs prīmō recondidī. Porrō, sī domō sōlus abīrem, vinciēbam Ēlāpsum; sed, domum reversus, nōn solvī modo, sed blandissimē alloquēbar, Anglicā linguā prōrsus garriēns. Optimōs dabam cibōs, socium operis assūmēbam, industriam ejus collaudāns: multa docuī, mox ab eō multa quoque didicī. Vīdī eum esse grātum et sēdulō oboedīre. Lēnī cum rīsū vinciēbam eum; necnōn ille rīdēbat, saepius ōsculābātur manūs meās. Sed ante nūndinās tertiās pudēbat mē vincīre, nec jam faciēbam. 241. Jam quō magis ambōbus augērem reverentiam meī, spectāculum jaculātiōnis māchinātus sum. Duās tabulās ostentō ligneās: dēmōnstrō ambōs esse lēvēs, sine pūnctō vel incīsūrā. Ūnam pōne alteram apposuī, modicō intervallō; sīc autem ut Secūtor, quamvīs claudus, aspiceret. Dein ē parvā pistolā ēmittō ignem. Glāns, trānsverberātā priōre tabulā, dēfoditur in secundum. Igne ac dētonātiōne territī ejulābant ambō: mox vīsā glande, Ēlāpsus priōrem scrūtātur tabulam, et mīrābundus Secūtōrī dēmōnstrat parvum, immō minimum, forāmen. Nec alteruter audēbat pistolam tangere. Ipsam rem volueram. Post paulō Ēlāpsum per prōspeculum meum aspectāre fēcī; id quod cum admīrātiōne commovet. Prōcēdente autem tempore hōrologium meum ostentāvī, apertīs interiōribus māchināmentīs. Tālibus rēbus crēdēbam barbarōrum mentēs salūbriter capī. 242. Jam magnam faciō jactūram. Gnārus quantum barbarīs noceant vīna ārdentia, ānxius nē hīs aliquandō dēprāvātī sint atque efferātī, quidquid hujus generis habēbam, Deō invocātō, effūdī, praeter ūnam lagunculam, quam idcircō in arcānīs reposuī, sī forte prō medicīnā aliquandō foret ūtilis. 243. Nōndum memorāvī, Secūtōrem bonīs esse indūtum sandaliīs, Ēlāpsī pedēs nūdōs fuisse. Uterque praecīnctōrium gerēbat, Secūtor balteum quoque cum cōrȳtō sagittāriō. Sandalia illa ē cortice erant plicāta; Ēlāpsus autem, dum sedet domī ōtiōsus, ā mē quidem vīnctus, sandalia propter meōs ūsūs imprīmīs, dein propter suōs, ē meā vetere māteriā cōnfēcit. Tālem virum cūr vincīre oportēbat? 244. Ego rūrsum illī dōnō vestem versicolōrem, ex iīs quās ex marī recuperāveram. Is accipit grātus. Post trīduum videō eum hāc veste fulgentem: colōrum splendor, quī aliquantum erat immūtātus, integer redierat. Interrogō eum Anglicē, unde hoc mīrāculum? Rīdet ille, laetāturque, sed linguā nequit explicāre. 245. Necnōn omīsī nārrāre, lacernam propter nocturnum praesertim frīgus utrīque mē dedisse; id quod libentissimē accēpēre. Etenim Secūtor, quī ambulāre nequībat, frīgus sī quod erat, graviter persentiēbat; quārē accūrātius eum prōtegēbam; et sānē grātus animī vidēbātur. Ego autem multīs signīs doceō, illōs inter sē amīcissimōs esse dēbēre. 246. Tandem Ēlāpsum in cymbā mēcum collocō, post mātūtīnam pluviam. Mēnsis fortasse Februārius erat, serēnum caelum, mare tranquillum. Ad tertium rēmigō sinum, ubi horrendum illud epulum vīdī. Tum subit animum, foedās reliquiās nōn esse āmōtās: nec fallēbar. Ipsō in locō ossa trucīdātī virī albēscēbant. Carnis reliquiās aut avēs aut īnsectae abolēverant; sed calvāriam hūmānam quīvīs nōverit: item spīnam dorsī atque alia. Ēlāpsus, pietāte (crēdō) gentīliciā mōtus, harēnā manibus corrāsā, omnēs hās reliquiās quamvīs maerēns dēfodit. Mox ad aliās rēs convertimur. Arborēs ille magnō contemplātur gaudiō, fruticēsque explōrat dīligentissimē, folia multa asportat. 247. Nē longus sim, ut prīmum verbīs explicāre poterat, plūrimōs indicābat mihi fruticum atque arborum ūsūs: hinc et oleō et fūnibus citō abundābam. Ex humilī quōdam rubō oleum hic mihi extrāxit, itaque nōn jam cōnfugiendum erat ad ricinum. Mox tria magnī pretiī indicāvit legūmina, inter ūmidiōra convallis; prīmum, rāpa maxima et optima, nostrātibus solidiōra et suāviōra; deinde, quiddam ē fabārum genere, grande ac bonum sānē. Dē Aegyptiōrum fabā audīvī. Nesciō an haec et illa cōnsimilēs fuerint. Tum genus quoddam, ut putābam, cucurbitae; sed fōrmā ferē cylindricā, velut pulvīnulum, colōre purpureō, optimā cucumī praestantius. Posteā īdem orȳzam dētēxit ūmidīs in locīs, quōs ego ēvītāveram. Porrō gossypium mihi retēxit. Ex aliīs rēbus stuppās quāsdam vel villōs extrāxit, cannabī vel līnō parēs. 248. Aliam quandam rem voluit Ēlāpsus mē docēre, sed intellegere nequībam. Grandiōrēs aliquot avēs, quās ego phāsiānīs rettulī dum propius praeter volant, ille manibus plaudēns columbās et caprās esse dīcit. Prīmō sīc interpretātus sum, ut dīceret hās edūlēs esse, ut carnem columbīnam et caprīnam. Posteā explicātum est, hās avēs posse domārī et mānsuēscere, ut caprās columbāsque meās: dē quō sērius nārrābō. 249. Itidem dē palmīs multa ille mē docuit. Equidem nōveram aliās esse nuciferās, quās _cocōs_ appellābam; aliās phoenīcēs, vel dactyliferās, nānās illās quidem meā in īnsulā. Jam discō, tertium genus et fūniferum esse et saccharum praebēre; _caryōtum_ appellārī audiō. Mollissimī fīunt hinc restēs, tamquam lōra optimē depsta, quī propter capistra jūmentōrum aut cingula possunt adhibērī, necnōn propter balteōs. Attamen ex asperō nucum villō rōbustiōrēs contexuntur fūnēs, crassae tegetēs, scōpae rigidae. 250. Quārtum dīxit esse oleiferum; id quod in Brazīliā quoque audieram; anne prōrsus eadem arbor sit, nesciō. Quīntum porrō nōbilissimum, rōbore prōcērissimō et optimō, cujus folia prō umbellā essent. Dēnique ex tribus generibus ad minimum, oleum, vīnum, saccharum, ab ūnō cēram, ab aliō farīnam optimam, prōvenīre. Sed mē juvābat, ūnumquidque inde sūmere, unde minimī esset labōris. 251. Tam citō tot rēs Anglicē Ēlāpsus didicit, ut crēderem posse mē jam, hōc ministrō, scapham redūcere. Equidem in hortōs eum dēdūxī, ubi multa mē docuit: sed melius arbitrābar, ad redūcendam scapham, Secūtōris opperīrī vīrēs. 252. Ille ex vulnere convalēscēbat, et summam mihi dēmōnstrābat reverentiam. Ut prīmum sine perīculō rēptāre poterat, ad focum accēdēbat, rem culīnāriam observābat, paulātim ipse coquēbat, et quae Anglicē dīcēbam, coepit intellegere, etsī pauciōra cum eō locūtus eram, quam eum Ēlāpsō, quī mihi erat socius labōrum. Glāns plumbea sine dubiō ē crūre ejus exierat: nihil intus remānsit, quārē simplicior erat ejus cūrātiō, dōnec solidē convaluit. 253. Quōdam diē Ēlāpsus vitreās illās bullās caprīs dētrahit, et, humillimē mē venerātus, meō collō circumpōnit. Ego rīdēns dōlium eī ostendō, ubi plūrēs habeō bullās; mox dētractās collō meō caprīs parō reddere. Ille vērō reclāmat, obtestātur: tunc ē dōliō aliquās dēlēgit, quae lūcentissimae vidēbantur; hās significat mihi convenīre. Minōrēs quāsdam ac minus fulgentēs suō collō suspendendās rogat. 254. Quamquam prīmō irrīdēbam, mox videō rem nōn esse contemnendam. Nōn barbarī sōlum, vērum omnēs hominēs rēgem suum vel imperātōrem īnsignibus imperiī decorātum volunt. Majestātī meae conveniēbat, ut rēgium aliquod īnsigne gestārem. Itaque dēmum hīs bullīs, quās prō rēgulōrum Āfrōrum lēnōciniō imperāveram, egomet rēgium quiddam inesse opīnor. 255. Sī autem in rēgnō meō ad rēs ōrdinandās gradūs quōsdam honōris cōnstituam, Ēlāpsus sine dubiō summus minister rēgius esse dēbeat, et secundāriīs gemmīs fulgere. Ingenium quoque ejus versūtius esse et capācius quam Secūtōris cognōveram, ut erant hī virī valdē disparēs. 256. Ēlāpsus gracilis erat, prōcērus, amplā fronte, micantibus oculīs, vultū valdē mōbilī, ōre autem suāvissimō. Secūtor umerīs lātior erat, minus prōcērus, genīs plēniōribus, vultū nōn malō illō quidem sed tardiōre. Crūra, bracchia, crassiōra quam Ēlāpsī, quī quidem vix summās suās vīrēs attigerat. Hunc crēdidī tria et vīgintī annōs aetātis habēre, Secūtōrem trīgintā vel amplius. Ut, quae ⸤meī vicārius⸥ Ēlāpsus jubēret, Secūtor oboedīret, prōfore crēdidī, sī Ēlāpsum quasi magistrātūs īnsignibus decorārem. Itaque monīlia illa, majōra et minōra, mihi atque Ēlāpsō comprobāvī. 257. Inter haec rē fabrīlī Ēlāpsum exerceō, ūsumque doceō omnis meae supellēctilis. Jam intellegēbat omnia ferē quae dīcerem, sed loquī vix cōnābātur, praeter aliquot vocābula negandī, affirmandī, approbandī, interrogandī. Artem ego ferrāriam neque exercueram neque multum fortasse sōlus potuissem: sed cum ille dē ferrāmentīs cūriōsum sē dēmōnstrat, nova mē ambitiō capit, sī forte, hīs ministrīs, ars quoque illa mihi serviat. Nunc explicō tantum, per ignem et malleum rem cōnficī. 258. Barbarōrum uterque contexendīs vīminibus, juncīs, arundinibus, cannīs, valdē excellēbat. Quidquid hujus modī ego cōnfēcī, erat sānē inhabile. Jam vērō illī magnam mihi vim quālōrum, corbium, fiscōrum rapidē contexunt, Ēlāpsō māteriem hārum rērum comportante; necnōn, quod praesertim mihi cordī erat, idōneās perficiunt caligās textilēs. Ut aquam exclūderent, rēs nūllīus mōmentī vidēbātur, sī lapidum ac saxōrum asperitātēs, necnōn īnsectās dēfenderent. 259. Secūtor autem in rē coquīnāriā excellēbat. Ē cocōrum nucibus placentās dēlicātissimās, item quasi flōrem quandam lactis, faciēbat. Piscēs, dioscōreās, mandiocās, banānās, plūrimās nucēs ita condītās prōferēbat, ut nihil suprā: etenim prō condīmentīs habēbat ananāsās, zingiberim, piper et alia arōmata, saccharum ē palmīs et oleum vel optimum. Mox, postquam inter silvās vagārī potuit, avēs plūrimās īnsidiīs capiēbat; unde nūllō nitrātī pulveris dispendiō, suāve habēbāmus epulum. Porrō fruticem invēnit, cujus foliīs in sōle dēsiccātīs aquam aspergēbat calefactam: hōrum jūs tepidum, saccharō admixtō, praesertim cum flōre cocī lacteō, grātissimum fuit. _Pōtiōnem foliāceam_ appellābam. 260. Saepius mēcum dēlīberāvī, anne satis tūtō secūrēs penes hōs virōs relinquerem: videō tamen, sī quid in hāc rē sit perīculī, id fortiter dissimulandō optimē dēfendī. Sī suspīciōnem fassus erō, prāvum cōnsilium ipse submonēbō. Tēla omnia āmovēre, quae possint esse letālia, prōrsus nōn possum. Sī (quod minimē est vērī simile) ambō hominēs in mē conjūrābunt, fortasse vix poterō servārī; nam igniāria mea tēla surripient. Sed nisi conjūrābunt, alteruter mihi auxiliābitur: nec crēdō aliēnārī posse ambōrum animōs, dum majestātem ac vim meam benignitāte temperō. 261. Hīs rēbus perpēnsīs, quia lūsus corporeus mentem levat, lūdum gladiātōrium dēcernō. Etenim sī redeant barbarī, sī dēpugnāre cōgāmur, meōs virōs velim totidem barbarīs longē praestāre; at sī neque suās habeant sagittās neque fūsilī plumbō exerceantur neque gladiīs bonīs rem gerant, īnferiōrēs barbarīs fīant. Igitur Ēlāpsum prōtinus, Secūtōrem simul ac sānitās permīsit, gladiātōriam doceō artem. 262. Vīmineīs quibusdam mūnīmentīs caput, umerōs, crūra prōtegimur, ut magnā vī possīmus sine perīculō caesim ferīre; et effūsōs ex ictibus habēbāmus rīsūs. Posteā lūdum variābam, nē ūllā ratiōne pugnandī dēficerent. Sānē ventrem, pectus, vultum prōtegere, sī hostis pūnctim petat, longē difficilius est. Spissā tegete ac lārvā rōbustā armātūram concinnāvī; sed ipsī vīminea scūta fēcērunt, quae, laevō bracchiō gestāta, ictūs repellerent. Videō tamen hanc lūdī fōrmam, quantumvīs obtūsum sūmās prō gladiō baculum, oculīs et ventrī esse perīculōsam. Psittacus autem rē gladiātōriā abhorrēbat cūnctā, multōque cum ejulātū absiliēbat. 263. Mox Secūtor, quī suum retinēbat arcum atque aliquot sagittās, pennīs anatum ac ferreīs clāvīs vult sagittās novās fabricārī. Ipsīus sagittīs mucrōnēs ex piscium ossibus erant, nam ferrī suā in gente exstābat nihil. Clāvōs eōs quotquot maximē vidērentur idōneī, libēns dōnō; is autem valdē perītum sē ostendit, cum īnsuper līmam et cultrum operī commodō. 264. At ego vel parvam catapultam magnō arcuī longē antepōnēbam, pigēbatque mē quod pessulum ejus tractōrium chartā dēscrībere, nēdum lignō fingere, tam difficile vidērētur. Sed calamīs et chartā dēsignandō meditor, experior, dōnec pessulum cum tālō suō tandem rēctē excōgitāverim. 265. Tum caprārum cornua, quae reservāveram, exquīrō, et idōneum prōpōnēns stīpitem caedō, sculpō, terebrō: dēnique mollissimō ē lignō, satis magnā cum dīligentiā, rude et grande cōnstituō exemplar: quō vīsō tōtam rem intellēxēre. Itaque ipsīs opus remīsī ēlegantius perficiendum; nec spē meā falsus eram, nam catapultās haud spernendās post paulō cōnfēcērunt. Ego autem glandēs idōneās ē plumbō cōnfēcī, sed spīculā avēbam. ———— Caput (X.) Decimum. 266. Circiter id temporis statuī scapham, sī possem, redūcere, nē vēla prōrsus corrumperentur. Ēlāpsus autem jam satis intellegēbat, quid jubērem. Malleum, clāvōs, serram parvam, argillam vitreāriam,[V] acūs sarcināriās, fūniculōs, vēlōrum aliquot laciniās, in mulctrālī composuī: haec Ēlāpsus portat. Ego cibum, pōculum, cultellum, pistolās portō. Flūmen convallis vadō trānsīvimus, saxīs adjūtī modicīs, quōrum ope crēdēbam pontem sine magnō opere posse cōnstruī. Sīc breviōre cursū ad scapham pertingimus. 267. Prīmum vēla expandō, īnspiciō, temptō: tribus in locīs valdē īnfirma esse opīnor. Dēnotō, ubi resarcienda sint: id Ēlāpsus strēnuē perficit. Intereā mulctrālī aquam pluviālem marīnamque scaphā exhauriō: frūctūs in aquā putrēscentēs vehementer āversor: subtus inveniō solida omnia, nec quidquam rīmārum esse timendum. Fabrī ope nōn egent tabulae; itaque perfectīs vēlīs ingredimur. 268. Aura, sīcut exspectāveram, adversa erat. Rēmigāmus ex ōstiō, dein expānsīs vēlīs, ad dextram excurrimus, gubernante Ēlāpsō, id quod optimē calluit: ego jubeō et vēla regō. Ut prīmum dēflectendum in terram opīnor, exclāmō “Ad sinistram!” et prōtinus torqueō vēla. Oboedit ille: scapha optimē convertitur: tunc praecipuus meus dēcessit timor. Sine ūllō perīculī sēnsū prīmum illud exsuperāmus prōmunturium, quamvīs adversante ventō, posteā celerius proficīscentēs praevertimur, dēnique lītus intrā cautēs legimus ūsque ad portum meum, ubi in nāvāle scapham laetus repōnō. 269. Ego autem Ēlāpsum interrogō, “Anne bona sit scapha?” Respōnsum exspectābam, “Sīc, sīc;” vel “Bona, bona:” sed admīror, cum ille clārē ac dēlīberātē respondet, “Bona nōn est; bonam faciēmus posthāc.” Iterum interrogō, Cūr? Is vērō quasi novam vōcis facultātem exhauserit, nihil respondet nisi, “Sīc.” 270. Quod cibōs collēgeram et sēveram longē amplius quam quod mihimet, ūnī virō, erat opus, sānē gāvīsus eram: sed cum Secūtor, injussū meō, in agellō meō novam operam inciperet, īrācundius paulō ratiōnem ejus reī reposcō. Is humillimē manibus ac vultū dēprecāns, “Sīc optimē” esse cōnfirmat. Ego vērō gaudeō, quod, tardior ingenior quī vīsus erat, per sē possit bonās operās excōgitāre; nec diū est, cum videō, in hortulō eum pariter atque in culīnā fore ūtilem. Jūmentīs īdem gaudēbat; inde spēs mihi, fore ut ex dīversīs famulōrum ingeniīs cumulātior prōvenīret opera nostra. 271. Ut prīmum, sānātō crūre, natāre ausus est, admodum gestiēbat; nam propter tepōrem maris, nigrītae omnēs natandī sunt studiōsissimī. Equidem post prīmum illum diem numquam in ipsum mare mē committēbam, nē intrā cautēs quidem; tanta mē timiditās in sōlitūdine invāsit: in portū modo natābam. Sed cum Ēlāpsō etiam inter frāctōs flūctūs amābam lūdere; mox aquā, velut tēlō, inter natandum, avēs grallātōriās petēbāmus, quō in lūdō ācerrimum sē Secūtor ostentābat. 272. Oleō jam abundāns, _sāpōnem_ facere voluī; nec poteram Secūtōrī, quid vellem, explicāre. Algās vērē marīnās plūrium generum cremāvī: eārum cinerēs oleō admixtās igne lentissimō percoquēbam, aquā calidiōre circumpositā. Item ē mangārum frūctū cum spissum quandam extrāxissem rēsīnam, hanc oleō commixtam itidem dēcoxī. Post aliquot experīmenta, duōbus modīs sāpōnem nōn ita malum cōnfēcī: tum omnem rem perspexit Secūtor, mēque in sāpōne compōnendō facile superāvit. Ūsum autem sāpōnis ēdocuī, atque exinde in cūrandō corpore ūtēbar. 273. Rīdeō sānē, cum videō quantā ille superbiā aurīgam sē ē trahā jactet, in vīlissimō quōdam scamillō sedēns, tribus jūmentīs vectus. Cēterum omnia quae imperāverim, rēctē perficit, ūsūque trahae impetrātō, multās reportat rādīcēs cum ipsārum humō: hās dīvidit aut circumcīdit, fimum cūrātissimē ingerit; dēmum satis magnō cum labōre amplum facit sēminārium. Tum mēcum arguō, sī nimium praeparētur cibī, id minimē culpandum, quoniam trēs virī vēscī ē meō oportēbit: item industriōs hominēs nōn ē suīs labōribus effugitūrōs; jam prō patriā adoptāsse hanc īnsulam. 274. Ēlāpsus quoque suās inveniēbat operās: atque ego, dum uterque mihi, quidquid jubeam, oboediat, gaudeō quod līberrimā ūtuntur dīligentiā, neque socordiae sint amantēs. Tamen nē subitō dēfessī concidant, saepius excōgitābam, aut lūdō aut varietāte, levāmenta labōris. Rēmigandō, piscandō, gladiātōriīs lūdīs, natandō cottīdiē, tēlīs et catapultā, ōrdinārium opus variābātur. 275. Tunc autem texendō vel plicandō praesertim exercēbat sē Ēlāpsus, nec quidnam cōnficeret, satis intellegēbam. Ex cannīs diffissīs quasi tabulās complicat artē rēticulātās, juncōsque sīc internectit, ut forāmina conclūdat. Levissimum sānē erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admīrāns, quaerō tandem, quōrsum haec spectent. Respondet, “Propter scapham, sed ferrō quoque opus esse.” 276. Amplius interrogantī, tōtum suum prōpositum explicat, partim verbīs, partim rem ipsam dēmōnstrandō. Ait, scapham in fluviō esse nōn semper malam, in marī cum vēlō plēnam perīculī; quippe quae neque flūctūs neque vim ventī tolerāre possit. Duplex opus scaphae esse addendum. Nē flūctus ā fronte supercurrēret, ērigendam tamquam lōrīcam in prōrā, dein praeter latera quasi ālās expandendās, sed hās firmandās ferrō. Id mihi esse cūrandum, sē parātūrum cētera. 277. Admīrābar hominis ingenium, nec tamen prōram praealtam approbābam; ille vērō negat sine hīs rēbus vēla prōfore. Mox ingemō, nescius quārē, quōrsum, quandō, in magnum mare sim invāsūrus. Sed mēmet objūrgō: Cūr tandem, priusquam hī virī ad tē vēnērunt, tū tantopere hanc scapham fōvistī? Agnōscō oportēre, in cāsūs necessāriē incertissimōs, scapham quam rōbustissimē reconcinnāre, vēlīs idōneam. Itaque dē ferrāriā rē etiam atque etiam commeditor, modo chartā dēlīneāns, modo ipsa ferrāmenta colligēns, comparāns, exāmināns. 278. Inter haec libet cum Ēlāpsō caprōrum scopulōs vīsitāre. Equidem semper timidus fueram, quotiēs ibi forem, (nam inter saxa prōspicere nequībam) nē novum quid atque īnfēstum latēns subitō ingrueret. Fateor mē, dum sōlus manēbam, timidiōrem in diēs factum. Minus minusque mē in dēnsōs artōsque locōs volēbam committere; sed aperta amābam spatia, ubi cūncta longē possem prōspectāre: idcircō quoque minus inter saxa caprīna pervāseram. Nunc cum Ēlāpsō fortiōrem mē gerēns, cum pistolīs prōdeō: ille sīcam gerēbat: explōrāre, nōn vēnārī volō. Ascendimus trāmitem; verna prāta flōribus suāveolentia praeterimus; locōs nōtōs recognōscō. Mox longius penetrāns, ab excelsiōre quōdam saxō repente novum grātissimumque videō prōspectum. Lacus longissimus, quasi amnis flexuōsus, per plūra mīlia passuum in fronte jacēbat. Aquās quāsdam vīcīnās anteā notāveram; jam agnōscō aut membra hujus fuisse lacūs, aut ejus quasi cisternās nātūrālēs. In ōrā erant herbae fruticēsque viridissimī, ūberrimum mītibus bēstiīs praebentēs alimentum. Circā surgēbant acclīvēs scopulī, quibus dēcurrentēs sine numerō rīvulī lacum replēbant. Maxima vīs hīc versābātur aquātilium ālitum tamquam suā in domō. 279. Dum haec mē valdē excitant, Ēlāpsus antilopārum gregem vīderat, magnā cum dēlectātiōne: mihi in _palūdēs_ aspicientī illud jam succurrit, fortasse hās ejus esse generis quod _palūstre_ appellātur. Sed nōlō eās perturbāre, atque ad mare potius dūcō, ubi juga montium altius assurgēbant. Lacum ā septentriōnibus circumeō, inde pergēns mare versus. Tandem, per scopulōs ēnīsī, mare nōn longē vidēmus, sed dēscēnsū asperrimō ā nōbīs dīvīsum. Subjacēbat ōra terrae, longula, palmīs praesertim abundāns; sed rūpēs ulterius ipsās in undās vidēbantur sē praecipitāre. Nūllum sānē portum hāc in ōrā dispiciō, quod orientem versus patēbat. Circumversī, sed mare dēspicientēs, redīmus domum. 280. Ego vērō, quamquam augēscēbant imbrēs, operā ferrāriā identidem exercēbar. Incūdem, follēs, malleōs, forcipēs, ē rē tormentāriā nāvis nostrae habēbam. Fornācem dē novō, famulīs meīs adjūtus, dēcrēvī exstruere, latericiam māteriem residuam adhibēns. Carbōnēs ē lignō parāre uterque probē calluit. Mox, Ēlāpsō follēs exercente, ego ac Secūtor ferreolōs calefactōs tundēbāmus. Etiam calidum frīgidō pertundere docēbam, dum Secūtor forcipem tenet. Sīc virgae ferreae, quālēs propter scapham postulābat Ēlāpsus perficiuntur. Aliud post aliud paulātim cōnāmur; prīmō multimodīs clāvōs ferreōs mūtābāmus,—in hāmōs, in ānulōs, mox in spīcātōs ānulōs; sīc plūrēs in fōrmās discēbāmus ferrum fingere. Tandem illī, rē tōtā perspectā, significant, meō labōre nōn jam esse opus: sē hujus artificiī esse compotēs. 281. Inter haec, magnō sum dolōre afflīctus, occīsō psittacō. Hunc accipiter quīdam incautum excēpit, neque ego ulcīscī poteram, quamquam strepitum cārissimae avis audiēns. Sed antequam ignipultam attinērem, hostis cum praedā ēvānuit. Hanc sānē rem aegerrimē tulī. Quod postquam animadvertit Ēlāpsus, sōlārī mē volēns, psittacōs nōn bonās esse avēs dīcit, aliās quāsdam longē meliōrēs; neque dolendum esse, quandō tanta mihi superesset avium pulcherrimārum atque ūtilissimārum varietās, quae _velut caprae aut columbae_ cibātum ab homine accipere vellent. Tunc meminī, eum tāle quid dē phāsiānīs illīs dīxisse; mox interrogandō comperiō, ipsās hās avēs facile mānsuēscere et ōva parere plūrima: id quod libenter audiō. Tum Secūtōrī dēnūntiō, sī aliquot hārum avium possit īnsidiīs capere vīvās, id mihi fore grātissimum. 282. Plūrima per imbrēs parābāmus. Catapultās in diēs perfectius figūrābant: lōrīcam ego et ālās scaphae summā cūrā mātūrābam. Scīlicet Ēlāpsus bitūmine quōdam opus suum perūnxerat, ut aquam rejicerent juncī cannaeque: ā mē postulābat ut compāgem tōtam firmiter conjungerem. Alia quaedam in melius novābam, quae longum est dīcere:—dē supellēctile tractōriā, item dē arcīs penāriīs. Famulī autem meī operās quāsdam inter sē exercēbant, dē quibus nōn cōnsulēbar. Id mē nōn conturbat, quoniam industriōs sentiō. Inter imbrēs pābula vel ligna colligunt, folia, cannās, alia reportant, fimum humō ingerunt, gregī īnserviunt, natant, rēmigant, gladiō vel tēlīs sē exercent. Sīc diēs praetereunt celeriter. 283. Jam Secūtor ad mē venit, venerānsque humiliter ait, “Pessimōs esse leporēs: velle sē occīdere.” Dioscōreās et mandiocās ostendit, nōn corrōsās modo, sed ex humō ēvulsās. Leporēs sī suprā sint, “bonōs” esse ait, sed “īnfrā nōn bonōs.” Etsī parum bene loquēbātur, intellegō quid velit, et videō nōn esse absonum. Attamen vexāre mītissimam gentem, quam egomet tamquam colōnōs dēdūxeram, id nimis crūdēle putō. Tandem, multum reluctātus, ēscā atque blanditiīs veterēs mānsuētōsque parentēs capiō, et in prīstinam caveam conclūdō. Cēterōs ad arbitrum Secūtōris abigī aut occīdī patior. 284. Duōrum jam ministrōrum operā adjūtus, paulō amplius poteram litterīs mē dare: id vērō ipsum illī mīrābantur. Aliquandō quāsdam rēs iīs ē librō legēbam, sī quid possent intellegere: post paulō id eōs penetrābat altius. Nempe vidēbant, sibi esse aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum vīxissent⸥ sapientiam; mē ex librō plūrimōrum cognitiōnēs ad libitum meum haurīre. 285. Quoniam neque librōrum habuī cōpiam, neque ōtium iīs esse poterat, litterās docēre supervacāneum crēdidī; sed līberē colloquēbar multīs dē rēbus. Illī autem, arrēctīs animīs, studiōsē auscultābant. Dē meīs fortūnīs aliquot rēs ēnārrāvī, dēnique dē naufragiō. Magnitūdinem dēmōnstrāvī nāvis et ūberem rērum cōpiam, quam ex merīs ruīnīs excēpī. Tālia dum nārrābam, illī textilia continuābant opera et linguae meae in diēs fīēbant intellegentiōrēs: id quod maximī sānē erat mōmentī. 286. Tandem sē aperiunt, explicantque quidnam ēlabōrāverint. Rēgium mihi vestītum exhibent atque impōnunt. Prīmum erat capitis decorāmen, crista vel corōna ex pennīs multicolōribus: hanc īnfulae meae superimpositum volēbant. Dein teges dorsuālis ex palmeīs cannīs atque arundinibus; quae sīc erant dispositae, ut ipsārum colōrēs prō pulcherrimō fuerint ōrnāmentō. Praecīnctōrium item erat ex mollibus juncīs, quod ā ventre ad genū pertingēbat. Tum calceī, ex palmārum fūne suprā, ex cocōrum villō īnfrā. Ē bullīs vitreīs catellās fēcerant, collārem tālāremque: porrō aliās bullās aut vestī aut praecīnctōriō assuerant, tamquam gemmās. Tālia fidēlitātis documenta laetissimē et benignissimē accēpī: sēnsī profectō, posse barbarica rēgnī īnsignia multum valēre, aut apud hōs ipsōs, aut apud aliōs barbarōs. Dēcernō cottīdiē, fīnītīs operibus, ūnō alterōve hōrum mē ōrnāre; et sī quā diēs sollemnior vidērētur, gestāre ūniversa. Nunc, benignitātis ostentuī, utrumque fidēlium ministrōrum super oculīs ōsculor. 287. Longum foret sī nārrārem, quantā cum industriā messem frūctuum, rādīcum ac foliōrum suā in tempestāte collēgerimus, trēs virī cum tribus jūmentīs. Ego autem post biennium hāc in īnsulā jam factus sum temporum perītior: sī vērō anteā ego nimium fuī avidus, hī nunc meam aviditātem superant. Nec culpō, immō laudō et grātiās agō, quod tam labōriōsē vīctum et dēliciās comparent. Pluviae, calōrēs, procellae, fulgura, suō in ōrdine, velut annō superiōre rediēre. Dēmum, tempestāte illā perāctā, caelī serēnitās rediit; atque illī sub aurōram labōrantēs, scapham perficiēbant praesaeptam labrōsamque. Dein post autumnālēs procellās prōrsus fīnītās, ut ipsō in marī probārētur opus, ērēctī sunt omnium animī. Vēlīs accūrātissimē recognitīs, variās cursūs experīmur fōrmās. Prō saburrā ⸤ponderōsa aliquot saxa⸥ portābāmus; haec cum ipsā ancorā ita collocāvimus, ut scapham male dēprimerent; quae nihilōminus sē solidam stabilemque praestitit. In portum regressī, novam lōrīcam explōrāmus, num quā laxētur vel firmitāte careat. Sānē plauditur ab ūniversīs. 288. Postrīdiē cōram mē submissē veniunt, dīcuntque, “esse quod velint ōrāre: spērāre sē, benignē mē audītūrum.” Impetrātā veniā, līberē curtēque explicant, “sine uxōribus vītam nōn bene trānsigī: velle sē in scaphā uxōrēs ex adversā terrā reportāre.” Id mē sānē perculit: tot rēs in mentem irruēbant; vultusque meus, ut crēdō, retegēbat, quid sentīrem. Breviter ajō: “omnī in rē mē illīs cōnsultum velle; sī possim, factūrum; sed multa esse perpendenda, nec posse mē īlicō respōnsum dare. Ad mūnia sua redīrent, crēderentque mē dē suō commodō ānxiē meditārī.” 289. Dē mōbilitāte et perfidiā barbarōrum multa audīveram. Mēmet interrogābam, anne idcircō rēgiīs mē honōribus cumulāverint, ut scapham fūrātī abīrent. Id vērō posse negō; hī namque virī fuēre hostēs: uterque ad mē quam ad alterum propior est. Tum sī aufugere velint, Quamne ad terram? anne ad patriam? sed patriae sunt dīversae. Sed sint sānē fidēlēs: mēne scapham meam cum meīs ministrīs marī committere, domī sedentem? quī sī flūctibus haustī numquam redeant, iterum sum orbātus, et pejus quoque, spē abruptā. Melius arbitror perīcula participāre. At sī omnēs ēgredimur, quis gregem cūstōdiet? quis frūgēs dēcerpet, servābit? Tālia commeditātus, crāstinō diē iterum colloquor. 290. Prīmum interrogō, Anne jam uxōrēs habeant. Secūtor abruptius respondet: “per mē suam uxōrem ā sē distractam:” fuscus autem rubor, dum loquēbātur, vultum oculōsque implēbat, in quō tenerum aliquid inesse putābam. “Mortuum esse sē uxōrī suae,” addidit; “quae, secundum gentis mōrem, jam aliī virō sine dubiō nūpsisset; quoniam, sē vīvere, nēmō suōrum posset crēdere.” Rēctē eum dīcere jūdicābam. Mox Ēlāpsus ūmēscente oculō incertāque linguā respondet, “sibi virginem quandam fuisse dēspōnsam, quandō ab hostibus surreptus esset.” Nihil ultrā addidit. 291. Deinde interrogō, unde velint uxōrēs petere? ab Ēlāpsī patriā an ā Secūtōris? et quō signō cursum in marī possint dīrigere? Respondet Ēlāpsus, “Secūtōrem ad ipsīus patriam nōlle revertī: id uxōrī ejus fore crūdēlissimum: Ēlāpsī patriam ambō petītūrōs. Cēterum sī ventō favente hanc īnsulam ipsā vesperā relinquant, cum lūce terram continentem propius vīsūrum, cūnctam sibi satis nōtam; deinde, ut prīmum populāribus suīs aspiciantur, hīs approbantibus ad terram appulsūrōs.” Tālia cum audīssem, respondī: Rēctē sē rēs habēre; sed amplius esse ponderandās. 292. Vespere post operam, ad rem redeō, interrogāns: “Quis autem tot buccīs cibum dabit, sī hāc in īnsulā quīnque erimus,—trēs virī, uxōrēs duae?” Tum Secūtor arrīdēns ait, “Octo hominibus satis esse jam cibī, superque.” Ēlāpsus autem, genibus meīs prōvolūtus, dextram ōsculātur, ōratque, “nē īrāscar; sed amplius quiddam illōs in animō habēre. Interrogantī mihi, Quidnam igitur?” respondet: Mātrem suam esse mortuam, frātrēs occīsōs: velle sē, sī possit id fierī, patrem suum hūc trānsvehere. Hoc cum dīxisset, vultum meum sollicitē contemplāns, addit: “Numne aliud quiddam audeam dīcere?” “Perge:” inquam. Tum dīcit, “Nescīre sē, quis sit uxōrem datūrus: posse autem fierī, ut parēns, quī ūnam habeat virginem fīliam _ita_ velit dare, _sī_ cum eā sit itūrus. Anne ego nōlim īnsulam meam frequentārī?” Rēs ipsa nōn mihi displicēbat: quamquam id quoque reputō, cavendum esse, nē nimiā barbarōrum frequentiā ipse in servitūtem redigar. Ergō benignē respondeō, dē tot novīs rēbus cōnsīderātē cōgitandum. Illud tantum affirmō, sī proficīscentur, mē socium perīculī habitūrōs. 293. Postrīdiē iīs annūntiō, grātissimum esse id mihi, quod tam longē prōspexerint tamque industriē labōrāverint, praeparantēs cibum, īnstrūmenta, māteriem, ipsamque scapham. Tālibus virīs, quidquid restet arduī, spērāre mē fore prōnum; sed priusquam aliīs dē rēbus dīcam, illud apprīmē necessārium, ut nostram nōs īnsulam explōrēmus, antequam in cāsūs maris committāmur. Hoc enim stāre mihi certum, ut nōn sine mē nāvigent. Jam sī procella ingruet, sī vī ventī in aliud īnsulae latus dētrūdāmur, quid ignāvius, quam nōn nōsse portūs, lītora, rīvōs, ubi tūtō recondāmur? Circumnāvigandam īnsulam, indāgandās prōfluentēs maris, temptandās bolide profunditātēs, notandās in chartā montium fōrmās, priusquam in incerta maris ruāmus. Haec cum dīxissem, illī prīmō vix intellegēbant; sed postquam bis terque explicāvī, tandem aequissimīs animīs dēcrētum meum accēpērunt. ———— Caput (XI.) Ūndecimum. 294. Post hōs sermōnēs uterque magis magisque in operās ruit. Vestītūs nūptiālēs ac dōna spōnsālia crēdēbam praeparārī. Cannārum, arundinum, juncōrum, restium vel fīlōrum, pennārum plūmārumque magnam vim comportābant. Posteā explicātur, patriō Ēlāpsī rēgulō plūmātam vestem ac dorsuālem tegetem prō dōnō dēstinārī. Id cum intellēxī, ē vitreīs meīs bullīs plūrēs obtulī, ut prō torque collārī essent: hās accēpit Ēlāpsus libentissimē. Videō quoque lectōrum opercula vel strāgula ē mollibus juncīs contexī: igitur versicolōrēs vestēs ⸤quās habēbam fulgentissimās⸥ in spōnsārum ūsum dōnō. 295. Ego vērō bolide (quam Graecī vocant) quaesītā;—etenim plūrēs in nāve fuerant—saepius cum alterutrō virōrum ēgrediēbar longius, interdum in cymbā, sī valdē esset serēna tempestās, quia tum rēmīs certior est cursus. Tunc tōtam illam ōram quae Caprīnō Jugō subjacet, satis explōrāvī; nusquam patēbat scaphae receptāculum: sed collēs accūrātē dēlīneāvī, ut locōs posthāc recognōscerem. Necnōn cum ambōbus in scaphā ēgressus, ōram adversam jūxtā hortōs ulterius vīsitāvī; quidquid dē lītore, dē profunditāte, dē montibus erat notandum, id cōnscrīpsī, notātīs caelī regiōnibus. Necnōn ūnīcuique montium nōmen indidī aliquod, cum suā figūrā dēscrīptum. 296. Cum diē quōdam in hortīs cum Ēlāpsō permānsī, Secūtōre domum missō propter variōs ūsūs, per īnferiōra prāta dīligentius exspatiantēs, orȳzam invēnimus in ūvidiōre locō lātē crēscentem, ubi numquam anteā incesseram. Hanc rem crēdidī posse aliquandō magnī esse mōmentī. 297. Postrīdiē quiēscente aurā, excurrimus in cymbā ūsque ad portum hortōrum. Montem illum altissimum jūdicō praecipuum esse oportēre locōrum documentum. Quārē ā tribus lateribus figūram ejus accūrātē dēlīneō; tum crēdidī, mē, sī hāc in parte īnsulae forem, in diē quamvīs nūbilō positūram meam agnitūrum. Cautēs quoque, sī quās vidērem, scrīptō notāvī. 298. Prōfluentēs maris multō erat difficilius observāre vel conjectāre; nam aestus diurnus atque aura conturbābat ratiōnēs meās. Īnsulam ā Septemtriōnibus praevertī nōn ausus sum. Multa nāvigandō expertus, tandem dēspērō dē prōfluentibus cognōscendīs, nec valdē perturbor, sed dē hāc rē reticuī. 299. Domum revertentī dēlicātissimum mihi prandium appōnit Secūtor, ex avibus grandiōribus membrātim concīsīs. Genus avium nesciēbam: num ōtidēs*[W] esse possint, dubitābam. Ille explicat, esse eās ex hōc genere, quod mānsuēfactum volēbam; sed hāctenus nūllam sē cēpisse vīvam. Neque ille neque Ēlāpsus vult vēscī: sed postquam fīnīvī, vēscēbantur. Tum interrogō, quidnam dē grege possit fierī, sī nōs omnēs peregrīnāmur. Tacent paulisper; mox Ēlāpsus respondet: “Sī faveant aurae atque Fortūna Marītālis, trīduō nōs posse revertī. Solvendum esse gregem, compedibus fortasse vel objicibus praepedītum. Quandō redeāmus, fistulae cantuī oboedītūrōs: sīn minus, sī forte haedōrum aliquot āmittantur, ferendum damnum. Nōs ē colle Caprīnō novōs haedōs, sī libeat, vēnārī posse; uxōrēs nōn posse.” Quandō haec sēriō ac dēlīberātissimē dīxit, vix rīsum continuī. 300. Sed pergō interrogāre, Quot rēmōs habeāmus scaphae. “Duōs tantum,” respondent; eōs nempe quōs egomet fabricāvī. Id sufficere negō; quippe sī aurā dēficiāmur, fortasse rēmigantēs trēs virī quattuor rēmīs novum assequēmur ventum, sed duōbus ūtentēs rēmīs in stāgnante āere haerēbimus. Novōs rēmōs, clāmant, caedendōs; id quod ego comprobō. 301. Tum alium injiciō scrūpulum. Sī barbarīs foret cōnflīgendum, ego ignipultā pistolīsque valeō; ministrī meī comminus gladiō bene pugnant, sed ēminus ā barbarīs superantur. Nam neque multās habent sagittās, neque multum in hāc arte sunt exercitī: porrō sī maximē essent sagittāriī, duo virī ā multīs facile obruuntur. Meliōribus opus est tēlīs,—Hīc pausam faciō. 302. Illī prīmō tacuēre: tandem invītō sermōnem. Ēlāpsus timidē interrogat, “anne sciam, quot habeāmus in ūsum catapultārum praeparāta spīcula missilia?” Tum respondeō, “Ego certē nesciō.” Ille vērō, tamquam veritus nē mē reprehēnsiōne corripiat, tacet iterum. Sed Secūtor, paulō audentior, testātur, “nōn posse illōs portāre spīculōrum jam cōnfictōrum pondus: plūra cōnfingere, inūtile esse: quod genus tēlōrum sit melius, sē nescīre, nisi sī ignipultās dēnotāre velim.” 303. Sēnsī mē errāsse; nam nōluī igniāria tēla tunc eōs ēdocēre. Itaque benignē dīxī, “industriam illōrum omnī laude esse dignam, mēque gaudēre, quod tantam habērent spīculōrum vim: spērāre mē, sine proeliō aut jūrgiō nōs reditūrōs; sed cottīdiē catapultās exercērent, et tot uterque sēcum assūmeret spīcula, quot rēs ipsa permitteret.” Tālī respōnsō contentōs sē dēmōnstrābant. 304. Caesīs duōbus cocōrum truncīs, dissecāmus, dolāmus, in rēmōs fingimus;—nam quattuor rēmōs placēbat cōnficere. Variātā operā ac lūdō, in labōrēs reficimur, aemulātiōne ac spē ērēctī. Haec inter negōtia multum colloquimur. Dē ipsōrum patriā interrogō virōs, numne eārumdem rērum sit ferāx, quae hāc in īnsulā gignuntur. 305. Illī explicant, paene contiguās sē habitāsse regiōnēs, scopulōsā ōrā dīvīsās, quae ⸤ipsōs propter scopulōs⸥ ab utrīsque concupīscerētur; hinc illōs internecīnīs involvī bellīs. Nam cēteram suōrum terram ex merā humō cōnsistere, mollī, ūvidā, arboribus fruticibusque ūberrimā, sed siccīs solidīsque locīs carente: porrō per inopiam ferrī optimum lignum minus esse ūtile; igitur saxō dēstitūtīs nūlla esse domōrum fundāmenta. 306. Domōs gentīliciās, ut plūrimum, nīdōs esse, inter rāmōs arborum contextās, ut ab ūdō solō submoveantur, praesertim tumēscentibus fluviīs. In ūvidā calidāque illā humō prōcērās nāscī arborēs, ēgregiōs frūctūs; plūra tamen genera meīs in montibus vigēre, quae illīc ūvidus calor nōn patiātur. Interrogō, Habeantne ūvās? “Habēbāmus,” inquit Secūtor, “sed gustū hīs disparēs: nīl erant nostrae, nisi dulcis quaedam in ōre aqua.” “Ergō,” inquam, “tū exquīre, quidnam ē siccātis nostrīs ūvīs sit optimum, quod patrī spōnsae tuae dēs dōnō.” Arrīdet. 307. Tum in Ēlāpsum conversus: “Tuāne in patriā nūptiās tum celeriter perficiunt, ut parēns tribus hōrīs ūnicam fīliam virō ignōtō forās dūcendam trādat?” Paulum pudibundus respondet ille: “Sī pater domī relinquendus erit, nōn potest id fierī: sīn pater cum fīliā sit itūrus, potest nōnnumquam. Atquī neque ego inter meōs sum ignōtus, et propter mē cōnfīdent Secūtōrī. Tē autem rēgiē vestītum postquam vīderint ac vim tēlōrum nōverint, audierintque ā mē quālis et quantus sīs, quidlibet mihi tuī grātiā concēdent.” Dubitābam, merane esset hoc adūlātiō, an vēritās; vēra tamen eum dīcere, libēbat crēdere. 308. Mox ē Secūtōre quaerēbam, quāpropter ipse atquī ipsīus populārēs ad īnsulam meam tunc pervēnerint et numquam aliās. Rem ab initiō nārrat. Scopulōsa illa regiō erat ab alterīs occupāta: hinc coeptum est bellum. Quisquis hostium erat in praesidiō, comedendus dēstinābātur: id gravissimum iīs supplicium. Inter aliōs correptus est illīc Ēlāpsus. Sed patriam versus redeuntēs oppressit procella, quae duās scaphās in apertum mare abripuit. Tōtam noctem frūstrā luctātī, summō māne īnsulam meam nōn longē vīdērunt. Volentēs neque vēnēre neque iterum venient; nam igneī meī tēlī vīs prō fulgure praestigiātōris dīvīnī sine dubiō nūntiātur. 309. Tum volō scīre, utrum hīc esse īnsulam prōrsus nescīverint. Tum Ēlāpsus cōnfirmat, montem īnsulae excelsissimum interdum distinguī; sed nōn vacāre ut merā cūriōsitāte marī sē committant,—tumidō, an tranquillō. Percontor, numne carō hūmāna propter libīdinem palātī exquīrātur. Ambō vehementer negant: in ultiōnem summae injūriae, idcircō tantum ajunt quasi religiōsē comedī. 310. Mox Secūtor urget, ut disertē dīcam quō diē velim nāvigāre; nam certum sē habēre, benigna mea verba prō factīs valēre, nec velle mē sine causā diem prōferre. Tum videō dēcernendum esse sine ignāviā dīverticulōrum. Respondeō, sī cūncta parāta sint, intrā trīduum nōs profectūrōs. Rūrsus interrogat, anne velim eum omnia, quae victūs causā sunt commoda, praeparāre: ego autem assentior. 311. Crāstinō diē, dum aliīs in rēbus absum, Secūtor haedum jugulat, sanguinem in agellō suō diffundit, cornua reservat, membra discerpit; alia coquit, alia suspendit in fūmō. Ungulās Ēlāpsus prō glūtine arripit, pellemque incipit patriō mōre depsere. Haec rediēns inveniō obviam; sed neque probō neque culpō, quoniam veniam meam praeripuerat Secūtor. 312. Ad Ēlāpsus conversus quaerō, anne suā in patriā tālēs sint caprī, sīve aliārum pellium abundantia. Respondet, apud suōs abundāre ursulōs, porcillōs, immō porcōs variī generis, macacōs, sciūrōs, et quadrupedēs caprīs meīs parēs, paene aquāticōs; ex quibus pellēs dīversās habeant; porrō formīdandōs sed rārōs pardōs, quōrum pellis optima sānē: item audīsse sē, longē inter scopulōsōs collēs caprōs ferē hujusmodī exsistere: sē numquam vīdisse.—Libet mē tālia scīscitārī et colloquī. 313. Post bīduum mihi nūntiant, parāta omnia: occidente sōle nāvigandum. Hic nūntius mē quasi stupōre dēfīxit; nam mīlle rēs prius vidēbantur cōnficiendae. Sed videō mē multa imperāsse: nunc dictō oboediendum: ergō dē bellicō apparātū prīmum satagō, postpositīs rēbus cēterīs. 314. Mox reperiō Secūtōrem leporēs meōs occīdisse, coxisse, sub crustulā condidisse. Vultū angōrem dēmōnstrō: sed ille, mē commōtum sentiēns, humī cōnsīdit tacitus, reprehēnsiōnem (crēdō) exspectāns. Dēmum frāctā vōce ait: “Paenitet mē, sīquid tē, ere, laesī.” Tum suspīrāns dīxī, “Mūtārī nōn potest: fortasse nōn male fēcistī: cēterum nē canem meum occīdās. Ego vērō tibi ignōscō.” 315. Nē longus sim, ferē Nōnīs Novembribus, sub noctem nāvigāmus, nunc rēmīs, nunc aurā adjūtī. Astrīs facile dīrigēbātur cursus ad merīdiem. Cum ventō tranquillē ferēbāmur, quiētī mē dedī, jubēns, sī quid mūtārētur, expergēfacere. Ante lūcem stāgnāvit aura; tunc ēvigilō; jubeō rēmigāre. 316. Ortō mox sōle, Ēlāpsus grūmōs patriōs procul agnōscit: uterque maestior vidēbātur: susurrābant inter sē. Sed Ēlāpsum dormīre jubeō: ego cum Secūtōre prōpellō scapham. Post hōrulam videō Ēlāpsum propter inquiētam mentem nōn posse dormīre; itaque Secūtōrī imperō somnum. Quandō intrā cōnspectum venīmus, Ēlāpsus in mālō ērigit signum, apertāque arcā, rēgiīs vestibus mē exōrnat. Tum extractō cibō vēscī hortātur. Secūtor mox ēvigilat, et vēscimur omnēs, cane nōn invītō. 317. Jam linter ā terrā cautius appropinquat: trēs inerant virī: crēdō, quia nōs erant trēs. “Quid autem tē tuī cīvēs vocant?” Ēlāpsum interrogō. “Ego apud eōs” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergō apud mē eris Gelavius,” inquam. “Ego vērō apud meōs eram Totopil,” īnfit Secūtor. “Ergō tū,” inquam, “eris Totopillus.” Dum rīsū et alloquiō oblectāmur, accesserat linter: mox noster Gelavius nesciō quid clārā vōce prōnūntiat. Illī gestientēs strepunt, proximē accēdunt, mē mīrābundī aspectant. Postquam iterum perōrāvit Gelavius, illī rapidē ad terram rēmigant, nōs sequimur tardiusculē. Tandem, jubente Gelaviō, ancoram jacimus: mē virī meī, honōris causā, umerīs suīs in lītus dēportant. Strātīs tapētibus, cōnsedeō: sēricam meam umbellam Totopillus super mē praetendit; Gelavius ēvānuerat. 318. Opperīmur reditum ejus. Redit dēmum cum catervā magnā. In fronte erat ipse, cum seniōre virō et virgine. Tum mē compellāns ait, “Ēn pater meus! Ēn ūnica soror!” Pater genua mea manūsque fervidē ōsculātus est, virgō quasi venerāns cōnstitit. Mox Gelavius cum Totopillō verba sēcrētō habet, post quae intimōs crēdidī sermōnēs miscērī. Intereā tōta nōbīs caterva circumfunditur, mox ad scapham sē convertit. Id mē aliquantum commovet. Gelavius autem multās rēs, dōna prīncipī, effert; dein ignipultās meās cum sacculīs subsidiāriīs: mox Totopillum videō scūtulum prō mētā ērēxisse. 319. Quīnque juvenēs cum arcubus astābant. Ā vīgintī passibus sagittās ad scūtulum dīrēxēre; nēmō medium ferit, nēmō per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus ā trīgintā passibus ē catapultīs jaculantur. Hī et jūstius collīneābant, et altius penetrābant: facile erant victōrēs. Posteā ad mē venerāns accēdit caterva, ōrāns ut ignipultae ostentem vim: tum multō cum honōre ad carcer dūcunt. Quīnquāgintā passūs mētārī jubeō: bitubam meam suā cum furcā comportāveram. Dēmissō genū, bis ignem ējiciō: utraque glāns medium trānsverberat scūtulum. Ejulābant territī, mox murmure collaudābant: deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cūnctīs explicat, hīs tēlīs sē per mē fuisse servātum. 320. Inter haec Gelaviī pater cum fīliā cōram mē redit, Totopillus autem prō interprete mihi explicat, velle illum sē suamque fīliam fideī atque īnsulae meae committī. Tum ego abruptius Totopillō, “Egone hanc prō tuā uxōre mēcum reportābō?” Is autem ērubēscēns annuit: “Ere! reportābis sānē, sī libet, et uxōrem meam et patrem uxōris.” “At vērō,” inquam, “prīncipī oportet mē obviam venīre honōris causā, nec tamquam clanculum abīre.” Respondet Totopillus, “Immō, id prīncipī foret ingrātum. Ille neque tibi vult offēnsam afferre, neque nimiō ergā tē honōre sē suīs ēlevāre.[X] Sed dōnīs Gelaviī plācātus, honōrificam cōram multitūdine dē tē fēcit mentiōnem.” 321. Jamque accurrit Gelavius, excitātus ut numquam vīderam. Hic sēcum habēbat virum ac mulierem cum virgine. Mē rēctā petit, et rem omnem aperit. “Ellam! quae mihi erat dēspōnsa. Propter meī amōrem nōndum voluit nūbere: ēn pater māterque ejus! Tūne nōlis, Ō ere! hanc meam familiam mēcum revehere? Omnēs sunt tuī cupidissimī.” “Ego sānē volō,” inquam: “sed quot post hōrās?” “Jam sunt parātī,” respondet: “ad tenuem comportandam supellēctilem vix sēmihōrā opus est.” 322. Fateor, haec mihi nimia erant: velut in somniō esse vidēbar. Tandem ministrīs meīs dīcō: “Quod bene vortat Deus, ex intimō pectore grātulor vōbīs. Nunc, nē tempestās sē mūtet, quam celerrimē redeāmus.” Illī cum seniōribus colloquuntur; tandem renūntiant, tribus post merīdiem hōrīs esse nāvigandum. Id admīrāns, ajō nōn posse fierī. “Immō,” ajunt: “sīc erit melius, ipsō tē jūdice.” 323. Videō aliās aliāsque accēdere lintrēs, et multa inter sē parāre. Praestitūtā hōrā scapham ingredimur, quīnque virī, ūna mulier, duae virginēs, cum cane optimō, quem puerī valdē mīrātī sunt. Hospitum ūnusquisque spississimās suās vestēs indūtus est: strāgulās quoque in scaphā composuerant. Aura paulum erat adversa; sed octo lintrēs cum rōbustīs rēmigibus nōs fūne trahēbant, tribus hōrīs amplius. Simul ut Auster ventus flābat, Gelavius, multīs āctīs grātiīs, bonōs rēmigēs valēre jubet, mūnusculō quoque ūnumquemque prōrētam honōrat, sed tantā rēs trādidit celeritāte, ut, quid dederit, nesciam scrībere. 324. Excussō remulcō, vēlīs nāvigāmus. Gelavius clāvum tenet. Illud tantum nārrābō, mē propter concitātiōnem mentis nōn potuisse dormīre; Gelavium, quī prius nōn potuit, post aliquot hōrās dormīvisse optimē. Jūcundissimam sēnsī noctis auram, et dē futūrō meditābar, nōn sine precibus ac grātiīs Deō oblātīs. 325. Prīmā cum lūcē ⸤montis nostrī figūram⸥ agnōscō. Tandem Austrō cessante, Subsōlānus ventus surgit vehementior, torquetque nōs nimium ad sinistram. Equidem nōlēbam tam pretiōsum onus vel minimō perīculō committere: igitur, quoniam nēmō omnium erat invalidus, in hortōrum portum dīrēxī cursum. Ibi sūmptō mātūtīnō cibō, scapham Gelaviō commīsī, cum patre, quandō faveat ventus, circumdūcendam: ego cum cēterīs domum revertor, collēs ēscendēns. Nōs ante merīdiem cavernās assequimur: illī sērius perveniunt. 326. Summam autem rūpem dum pervādimus, fistulā canendō recolligō gregem. Dēsunt duo tantum ē jūniōribus. Hōs crāstinō diē Totopillus ācerrimē anquīsītōs recuperat, cane adjūtōre. Sīc illa rēs faustum habuit exitum. ———— Caput (XII.) Duodecimum. 327. Nōmina novae familiae hīc libet nārrāre. Gelaviī pater erat _Pachus_, soror _Laris_. Spōnsa autem Gelaviī _Fenis_ appellābātur; hujus parentēs _Calefus_ et _Upis_. Upim crēdidī vix amplius quadrāgintā quattuor habēre annōs, et neque Pachum neque Calefum exsuperāre quīnquāgintā. Bīduum praeparandīs nūptiīs dēstinantur; quae quidem omnia ipsīs relinquō. Nūntiō tamen parentibus per interpretēs meōs,—sī quid vestis apud mē sit, quod ūtendum velint sūmere propter fīliās suās, vel sī quae dē cavernīs videantur prō cubiculīs commodae, nē graventur quidvīs mē rogāre. 328. Inter haec maximō cum gaudiō accurrit Totopillus, nūntiatque sē ālitēs trēs, ex eō genere quod posset mānsuēscere, cēpisse vīvōs. Atquī nōn erant phāsiānī, neque, quantum ego poteram intellegere, ōtidēs; sed nostrātium gallōs gallīnāsque potius referēbant, quamquam longē erant grandiōrēs augustiōrēsque, ac sānē splendidī. Equidem Gallum Indicum prō nōmine indidī. Libenter crēdēbam, hoc avium genus numerō ōvōrum apprīmē excellere: tum mānsuēfacienda dēcernō. Mās ūnus erat, duae fēminae: nesciēbam, anne parēs numerō conjugēs esse dēbērent: sed Totopillō imperāvī, asservāret omnēs summā cum sēdulitāte, daretque operam, ut prōlēs gignerētur plūrima ac mānsuēta. Ipsum erat genus ālitum, quod ōlim mihi Gelavius dēnotāverat. 329. Quandō autem frūctuārium meum intrō, fūrēs ibi videō rēs dēspoliāsse. Cocōrum aliquot nucēs, sacculō quōdam discissō, abreptae fuerant: id sine dubiō macacōrum erat opus. Atque anteā, mē absente, ūnam nucem surripuerat macacus, neque, quī rem vīdit Totopillus, poterat prohibēre. Aliās rēs mīrē disjectās suīs ē locīs invenīmus: fēlēs inculpat Totopillus. Equidem nōn crēdō: sed ille urget vehementer, petitque ut liceat ūnam reservāre fēlem cum pusillō mare, cēterās abigere: ego vērō, nē nimium adversārer, tandem permīsī. 330. Explōrātīs cavernīs, trēs prō conjugālibus cubiculīs dēstinantur: sed quoniam opera quaedam prius vidēbantur necessāria, meō ipsīus cubiculō cēdō. Hoc atque mūsēum novīs nūptīs permittō, frūctuārium Calefō et Upī: ego in armāmentāriō dormiō. Nūptiās suō ferē in mōre trānsigunt: sed postquam uterque pater spōnsum spōnsam suam ōsculārī jussit, (id quod sollemnēs caerimōniās mihi vidēbātur termināre,) ego, indūtus rēgium vestītum, perōrātūrus assurrēxī, jussīque Gelavium interpretārī. 331. Dīxī mē, Deī nōmine, in meam eōs īnsulam convēxisse, ut forent beātī, mē regente: cēterum obsequentiam postulō: jamque imprīmīs, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fierī potest, semper dehinc hāc in īnsulā audiētur.—Tum Gelaviō et Totopillō imperō, ut prandium nūptiāle appōnātur. Post prandium, in rūpem ambulābant, mīrantēs īnsulam. Vespere, obortīs tenebrīs, ē corruptō pulvere nitrātō aliquot ego _pyrobolōs_ cremāvī, gestientibus barbarīs. Sīc cōnfectae sunt nūptiae. 332. Jam ego Upī mātrēs antilopās, ā cane vigilanter cūstōdītās, dēmōnstrāveram, et dē mulgendī arte cōnātus eram explicāre. Ea cūram lactāriam ācerrimē suscipit: duae autem erant mātrēs cum haediculīs, nec multum sānē exspectābam lactis, quamquam corpore erant grandiōrēs. Eadem _cassāvam_ pānem ex mandiocā et _tapiocam_ optimē cōnficiēbat. Mox Calefus pollicētur nova vāsa fictilia, ac meliōra quidem, sē factūrum; atque ego dē cāseō, dē būtȳrō, dē lactis flōre, quidquid nōveram, per Totopillum commūnicō, sed cāseum praesertim cēnseō faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vāsōrum superficiem quantum cōnferat, dēmōnstrō. 333. Pachus īnstrūmenta agrī colendī atque omnem rem ferrāriam vehementer admīrātur: mox per Gelavium ēdoctus, prīnceps ēvādit faber ferrārius, item agricola. Calefus operam figulīnam, lōrāriam, fūnāriam potius exercēbat; māteriam quoque caedēbat libēns. Totopillus, ut anteā, culīnae sē dabat: item cālō erat atque aurīga, et hortulānus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendīs dēcipulīs perītiam. Numquam ego nē ūnum quidem cunīculum resticulīs potuī capere; at Totopillus porcillōs plūrimōs, avēs innumerābilēs, laqueīs convolūtīs aut suspēnsīs capiēbat: hinc illae cēnārum dēliciae, illa pennārum plūmārumque cōpia, quam mīrātus eram; hinc nūperrimē gallus Indicus cum gallīnīs. Etenim Gelavius patriō suō rēgulō vestem pulcherrimam, ē multicolōribus avium plūmīs contextam, dōnō dedit, quālis in Angliā caballī pretium afferret. 334. Videō porrō mē ipsum, velut in Brazīliā quondam, oportēre nunc prō operārum praefectō esse. Nauticam quidem rem ipse prō mē suscēpī; sed in nendō ē foliīs fīlum, in complicandō cannās, juncōs,—multa faciēbant fēminae. Līnāmenta lucernārum torquent, oleam palmārum exprimunt. Ē lignāriā fabrōrum arte plēraque jam Gelavius exercēbat et quidquid jubērem, perficiēbat prūdentissimē. In vīminibus cannīsque contexendīs perītissimī erant omnēs. Hic autem locī affirmāre oportet quid dē barbarīs sentiam, nōn omnibus, sed multīs, quōs nōs Anglī nimium contemnimus. Errās valdē et pessimē cōnsulis, sī longē ex ipsōrum cōnsuētūdine velīs eōs dētorquēre; attamen hunc errōrem sī dēclīnās,—sī apertē ingenuē fidēliter jūstē agās,—multō fidēliōrēs tibi erunt quam quis putāverit; mox mīram sagācitātem, grātōs animōs generōsōsque, aliāsque virtūtēs neutiquam spernendās dēprehendēs summam inter barbariem. Nōs autem, heu lūgubrī fātō! nostra commūnicāmus vitia, illōsque dēdiscimus nātīvās ipsōrum virtūtēs; dein incertīs ex causīs inimīcitiae īnsurgunt, dōnec hostīle odium mītia commercia pessumdet. 335. Prīma autem mihi cūra post nūptiās erat, ut ⸤rēs comparātās⸥ melius ōrdinārem, ūnamquamque suō in loculō. Novās ut ōllās largiōrēsque praeparāret Calefus, urgēbam, argillamque unde habēret, indicāvī. Ego autem, quoniam veterēs nōn sufficiunt arcae, majus quiddam, armāriī īnstar, eum mēnsīs interiōribus, condō. Forēs illās diaetae nauticae prīncipālis, quae suprā biennium apud mē jacuerant, prō hujus armāriī foribus adhibeō. Illud opus mē per sex diēs exercuit. Totopillum jussī cūrātissimē dēligere, quid prīmum dēbēret cōnsūmī, quid in saccharō cōnservandum, quid per sē posset cōnsistere. Is autem dioscōreīs, mandiocīs, cucumibus in novō agellō per sē dedit operam. Quotiēs aliquid aut piscium aut carnis erat cōnsūmendum, plūrēs didicerat reservāre reliquiās, quibus ⸤ēlixīs propter canem ac fēlēs⸥ massae farīnulentae vel alius cibus gustum dērīvārent idōneum. 336. Mox dē oleō ac saccharō erat prōvidendum, dēque _sagōne_* (quod appellant) et dē cērā palmārum. Palmīs aliquot succīsīs, aut farīnulentam medullam aut cēram habēbāmus: folia, cannās, stīpitēs, ad suōs quidque ūsūs adhibēmus. Maximam autem et oleī et saccharī cōpiam jam nunc cēnsuī parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, ē palmā quādam affatim dētulit: _Borassum Flābellifōrmem_, ut nunc audiō, appellant arborem. 337. Post haec dē agricultūrā dubitābam. _Zēam_ quam maximē accūrandam opīnābar. _Orȳzae_ plantās in hortīs dīxī invēnisse Gelavium; sed illam cultūram minus esse salūbrem crēdidī, nec posse nisi ūvidissimō in locō exercērī. Attamen Pachus et Calefus ōrant, ut sibi liceat hanc rem administrāre: itaque ipsīs remīsī, simul indicāns zēam ā mē orȳzae antepōnī. 338. Pachus in cavernīs ōrdinandīs strēnuum sē praebet. Fēminae, adjuvante Gelaviō et māteriem suppeditante, in vestibus nectendīs valdē erant industriae; mox datō _sāpōne_, vestīmenta lavāre ēdocuī. Tandem, post duōs ferē mēnsēs, tōta mea familia suās habēbat sēdēs, satis ōrnātās, suāsque operās. 339. Tantīs adjūmentīs suffultus, poteram esse ōtiōsior, immō sēgnior: nec laetior tamen eram. “Quōrsum haec?” interrogābam. “Num tōta mea vīta sīc est dēgenda,—rēs opīmās colligendō, cōnsūmendō? An meliōrem aliquam religiōnem poterō hīs barbarīs impertīre? Tentandum est fortasse: sed linguam meam imprīmīs perdiscant oportet. Anne hōrum operā ecquandō patriam recuperābō meam?” Tālibus exercitus cōgitātiōnibus maestior fīēbam ac taciturnior: id vērō sentiō pessimī esse exemplī. Etenim nisi multum colloquar, nē Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē; tum cēterī nōn poterunt discere. Statuō fābellīs ac nārrātiunculīs, quotiēs cēnāmus, abundāre; et, cum Gelaviō imprīmīs, item cum Totopillō, dē religiōne sermōnēs habēre seorsum. 340. Equidem jam prīdem dē meā ipsīus historiā quaedam, praecipuē dē naufragiō, illīs nārrāveram; sed plūrima tunc parum intellēxēre, atque iterum audīre avēbant. Nunc autem prīmum clārē dīxī quondam fuisse mē Maurī hominis barbarī servulum; id quod animōs eōrum adeō perculit, ut singula quaeque audīre cupīverint magnopere. Ego autem quae plūrēs per diēs tunc nārrāvī, nōn cēlārem lēctōrem meum, nisi dictū longiuscula forent. Profectō illa servitūs crūdum meum et praeferōcem animum salūbriter mītigāvit; et quoniam erum nōn crūdēlem habuī, multa tum didicī sub Experientiā magistrā. Porrō illā in terrā calōribus assuēvī, immō rōbustior fīēbam. Sōl ōrae Marocānae, nostrō longē ācrior, aurā Ōceanī temperātur, neque nōbīs est īnsalūber, modo caput fasciā sindonis involvās, et vīnō abstineās prōrsus. Illīc quoque plūrima didicī dē frūgibus, dē holeribus, dē fruticibus, quae posteā erant ūtilia. Plūrimās rēs item minōre didicī apparātū facere, quam quō apud nōs fīunt. Quippe ferrāmenta agrestia, domesticam supellēctilem, īnstrūmentum culīnae, pistrīnī, fabricae,—offendī illīc rudiōra omnia; sed Necessitās inventrīx multa simpliciter cōnficit, quae fātō quōdam meō discēbam. Dēnique ipsō industriae frūctū superbiēns, strēnuus operis ēvāsī, versūtus ad excōgitandum patiēnsque labōris. 341. Sed ad rem redeō. Aliud quoque jam aequum vidēbātur. Quoniam continuus labor ad vītam nōn jam erat necessārius, fēstīque aliquot diēs ipsīs barbarīs assolent, septimus diēs (quem _prīmum_ vel _Dominī_ diem appellāmus) Chrīstianōrum mōre dēbēbat tandem distinguī; ex quō religiōnis aliqua posset cūra exorīrī. Itaque Kalendāriō meō recēnsitō, quisnam sit “diēs Dominī” discernō: tum subditīs meīs ēdīcō, ut fēstus sit hic diēs: quō diē item cōram mē post mātūtīnum cibum congregentur. Ego rēgium monīle gerēns, precem brevem Nūminī Suprēmō prōnūntiō, ut suō hālitū mentēs nostrās pūrget; illum quoque ipsīus propter virtūtēs adōrō: posteā litterārum rudīmenta cūnctōs doceō, ut novam linguam profundius animīs dēfīgam. 342. Sī pluvia cadit, in mūsēō congregāmur; ego in tabulam ligneam crētā scrībō: sīn serēnum est caelum, ubi harēna subtīlis ac plāna est potissimum, ibi radiō maximās dēsignō litterās. Ea imprīmīs vocābula, quae saepissimē prōnūntiantur, docuī scrībere, ut nōmina rērum, Homō, Vir, Fēmina, Canis, Pānis; ut verba commūnia, Fac, Dīc, Dā mihi, Venī, Abī; ut prōnōmina, Ego, Tū, Nōs, Vōs, Hic, Ille, Sīc.—Prīmō quidnam vellem faceremve, parum intellegēbant; sed cum īdem sonus eādem cum litterā saepius audiēbātur, sentiēbam eōs excitārī. Gelavius prīmus ōrābat, ut sibi licēret rem iterāre. Dein incipit ā Mē, Tē, Sē; item Nōs, Vōs, Hī, Hōs, Sīc, Dīc; et postquam bis terque est ā mē ēdoctus, optimē perdidicit brevia vocābula tot, quot omnibus elementīs comprehendendīs sufficerent. Mox ego tōtam litterārum seriem, in parvā chartā cōnscrīptam, ipsī trādō. 343. Gelavius sānē et Totopillus, quī quae dīcerem intellegēbant, longē celerius ipsās discēbant litterās. Hōs amplius in diēs ēdocuī. Proximō diē Dominicō cēterīs ipsī praecipiēbant. Tandem furor discendī cūnctōs pervāsit magnus, quandō hōs vīdērunt et intellegere et prō magistrīs esse: sed multa nōn poterant legere, quī paucissima vocābula nōverant. 344. Mox ā mē exquīrit Gelavius, ex quānam rē cōnficiātur charta. Ego dē papȳrō, dē līnō, dē gossypiō faciō certiōrem; explicō item dē membrānā sīve pergamēnā. Multa posteā folia grandiuscula ad mē reportat, siccat in sōle, premit, lēvigat; juncōs item aquā mācerātōs contundit, gummī miscet, explānat, chartās meās imitāns, sed parum rēs cessit: tandem ē praegrandibus palmae cujusdam foliīs satis bonam cēnset habērī chartam. Dīxī huic arundinēs ac pennās avium prō calamīs scrīptōriīs sufficere, prō ātrāmentō succum sēpiae; gummī addendum, sī liquor in chartā nimis difflueret. Ille cōnfirmat, numquam sibi dēfutūrum scrībendī īnstrūmentum, modo artem ipsam mente arripuerit. Jam ūnam cottīdiē hōram litterās eum doceō. Diē Dominī quaecumque nova vocābula cēterī didicerint, ea doceō scrībere; paulātimque, cum plūra intellegunt, quaedam dē religiōne incipiō inculcāre. 345. Cum Gelaviō līberius dē rēbus dīvīnīs loquēbar. Quidquid dē Deō Creātōre, dē lēge mōrālī atque officiīs, dē sānctō Deī jūdiciō, dē ejusdem in sānctōs grātiā dīcerem, id omne illī facile esse et quasi nātūrāle comperiō: etiam dē immortālitāte hūmānī animī (id quod mīrābar) jam crēdēbat. Sed quotiēs audērem dē Chrīstō, dē Mōse, dē Jūdaeīs nārrāre, ōtiōsus audiēbat, quasi quī mīrārētur quid haec ad sē attinērent: aliquandō fortiter contrā dīcēbat. Tandem diffīsus posse mē tantīs argūmentīs suam impertīre gravitātem, abstinuī, nē profundius mē dēmergerem. 346. Nōn absurdum erit nārrāre, quantum Pachus suā arte ferrāriā fēminās adjūverit. Erant ē meō īnstrūmentō acūs quaedam minōrēs, item majōrēs sarcināriae. Hās Pachus multum admīrātur. Minōrēs nequit imitārī, sed utriusque fōrmae plūrēs prōcūdit grandēs, quās exacuit politque satis pulchrē, oculīs rēctē pertūsīs. Ūnīcuique fēminae dōnō dat trēs fōrmae utriusque: hīs vestēs, tegetēs, strāgula cōnsuunt. 347. Gelavius identidem quaerit ex mē, numne paeniteat mē, quod plūrēs sumus: num velim ad trēs virōs rūrsum redigī: num sī prō octo octōgintā forēmus, id oportēret dolēre: num mālim paucōrum esse quam plūrimōrum rēgulus. Nesciēbam quōrsum haec intenderent: subesse quiddam mihi vidēbātur. Dēmum interrogō dīrēctā, anne cōnsultō tālia loquātur. Tum modestē ac candidē respondet: “Ō ere! tālis est hujus īnsulae jūcunditās, tālis omnium rērum cōpia atque commoditās, tālis tua ipsīus benevolentia, aequitās, sapientia; ut ego populārēs meōs vellem sānē multōs hīsce rēbus mēcum fruī. Nec dubitō fore ut illī velint eadem, sī modo licēret: tuum erit dīcere, sī id licēbit numquam.” Haec cum respondēret, haesitāvī cōnsiliī incertus. Mox dīxī: “sānē suīs esse illum benevolum: ego quid velle, quid nōlle dēbērem, id mihi ipsī neutiquam liquēre.” Notāvī posteā cūnctōs, ultrā quod necesse erat, ampliāre cultūram. Id ipsum anteā fēcisse Totopillum memineram, tum cum hancce colōniam clam meditābantur: itaque crēdō omnēs eandem fovēre spem, quam indicāverat Gelavius. Hoc mē male habet, nē nimis adverser, nēve perīculōsum quidpiam grātificer. 348. Iterum ē Gelaviō quaerō quot novōs colōnōs tūtō posse venīre crēdat, et quānam sub lēge: num tot modo quot in ūnā familiā nōbīscum aetātem possint dēgere.—Respondet, “semper sē crēdere, fore ut ego in patriam restituar: quippe, ubi ūna vēnerit nāvis, aliquandō tandem ventūram esse alteram. Tum sē suōsque, optimō dēfēnsōre orbōs, parvam manum pollentibus barbarīs relinquī: nam hōs quoque aliquandō ventūrōs, nec, nisi aut igneīs tēlīs aut majōre catervā, posse abigī. Tot ergā novās familiās, quot firmō sint praesidiō, esse optandās. Mīlle virōs nimis multōs nōn fore, sed quīnquāgintā contrā ējectāmenta maris sufficere.” Interrogō, quid sibi velint maris ējectāmenta. Sīc ille explicat, ut dīcat, “virōs quī in scaphīs per cāsūs maris hūc advehantur invītī.” Vīs ergō (inquam) quīnquāgintā importāre familiās? “Sī licēret, vellem,” respondet. At Gelavī! (rūrsus ajō) id nōn per mē licēbit. Propter locōs, arborēs, antilopās, piscēs, avēs, nūlla nōn erit pugna atrōx. Nēmō mihi obtemperābit nēmō intelleget: ego inter prīmōs occīdar. 349. “Āh, nē tālia fingās,” (inquit): “nē metuās, ere! Prius certē ego moriar: sed nōn nōstī meam gentem.” Dīc quōmodo (inquam). “Prīmum, ere! (respondet) hominēs sumus, nōn bēstiae; itaque et Deum et prīncipem venerāmur. Quisquis fortitūdine, prūdentiā, jūstitiā excellit, hunc extollere, decorāre, sequī amāmus. Tālis tū es vir, quī strēnuē ac jūstē regere callēs. Nostrōrum virōrum quot tē nōverint, tē prae nostrīs rēgulīs omnibus antepōnent. Dein, audī, quaesō, amplius. Summī nostrī rēgulī patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed frātris fīlium sibi praepōnī aegrē fert, habetque factiōnem nōn parvam. Mītis est ac senior vir; fīliī autem ejus omnēs proeliō occubant. Is profectō tālem in īnsulam colōnōs dēdūcere vehementer cupiat: immō, id ipsum audīvī, ac crēdō. Jam sī hūc advenīret, ille et suōs cūnctōs facile regeret, et tibi obsequerētur officiōsissimē. Tum omnia illa dē locīs, arboribus, antilopīs, ex cōnsuētūdine nostrā ac sine pugnā ōrdinābuntur.” Optimē causam dīcis, Ō Gelavī (respondeō) et callidē adūlāris; sed nimiā mē sollicitūdine tōta haec rēs excruciāret: quārē amplius dē eā nē colloquāmur. 350. Nōs autem, ita ut dīxī, cursum nostrum tenēbāmus, nec paenitēbat mē meōrum subditōrum. Singula nārrāre dē tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet invēneram, paulātim discunt; sed Pachus novam rem repperit. Per Gelavium ā mē exquīsīverat, unde venīret ferrum. Dīxī, ē montibus effōdī, ejusque aspectum esse, tamquam in humum īnflūxisset, massāsque humī suā gravitāte implēvisset. Post aliquot diēs laetus renūntiat, ferrum ā sē in monte repertum. Ostendit marram, novō quōdam metallō crustātam. Explicant mihi, vīdisse eum, in ulteriōre altissimī illīus montis latēre, rīvulum quendam discolōrem, turbidum: marrā postquam concīverit, hanc concrēvisse crustam. Videō nōn ferream esse crustam illam, sed aēneam. Respondeō, posse hoc multī esse ūsūs, quamquam nōn sit ferrum; amplius oportēre exāminārī. Posteā doceō tāle aes colligere et fabricāre, quotiēs ūsus vēnerit. 351. Hiems hujus regiōnis praeterierat. Calidior tempestās appropinquābat; cottīdiānī imbrēs augēscēbant. Diē quōdam Mārtiī ⸤solitō ācrius⸥ flābat ventus et continenter per noctem dūrāvit. Sub ipsum māne per tenuem pluviam ego cum Totopillō cocōrum sinum versus pergēbam, atque ā speculā meā videō lintrem terrae appropinquantem. Ēgrediuntur duo virī, ūna fēmina: tot modo inerant. Videō prōtinus pīrātās nōn esse hōs: virī dēfessī esse videntur, fēmina algēscere. Haec ubi ā ventō prōtegātur, vestibus contēctam collocant: ipsī vagantur, rāmōs aspectantēs, ut quī cibum anquīrunt. 352. Pistolās mēcum habuī, sed nihil erat quod timērem. Rāmulō arboris raptim abscissō, hunc ēlātē gerēns, cum Totopillō dēscendī, ciēbamque eōs clāmōre: neque illī ā nōbīs fūgērunt. Jussī Totopillum colloquī, sī forte intellegerent. Is citō cōnfirmat, esse eōs Gelaviī populārēs, ventō abreptōs, jamque famē, labōre, frīgore ēnectōs. Nōluī, in portum admissīs, sēcrēta domūs aperīre: sed jussī eum dīcere, “cibum iīs missum īrī,” et ipsum jūxtā manēre. Ego āctūtum redeō, tum Gelavium remittō cum cibō, uxōremque ejus cum spissīs siccīsque vestibus. Ipsī frūstrā cōnantur ignem fovēre. Fenis et Totopillus apud eōs morantur: Gelavius īlicō ad mē redit: sīc jussī. Tum colloquimur. 353. Ego ajō: sī per ventum nōn poterunt ante noctem regredī, numquam regredī dēbēre, nē plūrēs posteā in nōs reportent, pervulgātō īnsulae arcānō.—Is laudat cōnsilium meum, modo possit fierī. Mox addit: velle sē quidem plūrēs īnsulae cīvēs; sed invītōs retinēre, nisi vinciās, fore lūbricum; nam posse aliquandō scapham meam fūrārī.—Id mē perculit, nec quidquam ultrā dīxī: tamen eundem illum in sinum hospitēs coercēre statuō. Fenis autem rediēns ait, sibi illam fēminam anteā nōtam esse, et vērō dīlēctam, atque ejus sē miserērī. 354. Quandō refōtī sunt, tertiō diē dē reditū cōnsulitur. Erat sānē difficilis lintrī reditus, sī ventus eādem ex regiōne perstāret flāre, quamvīs clēmenter. Imperāvī ut nēmō retinēret eōs, nēmō abigeret, sed suīs relinquerentur cōnsiliīs. Multās nōbīs grātiās agunt, viāticō acceptō, ajuntque velle sē, ut prīmum possint, domum redīre. Quārtō demum diē ēvānuerant, sub noctem regressī. 355. Haec erant in mēnse Mārtiō, neque ego tunc suspicābar quō mē invītum dīvīna dūceret Prōvidentia: nam novōs colōnōs arcessere pertināciter nōluī, quamvīs timērem nē meīs forem inīquus: sed sollicitūdō ācris semper mē vetābat. Continuābantur mēnsēs, et nostra omnium opera. Praeteriēre suō in ōrdine geniālis pluvia ac foeda tempestās: tertium jam mihi redībat siccior aestātis pars. Nōs quidem in frūctibus colligendīs tum maximē fuimus occupātī. 356. Ēn autem ipsō Sextīlī mēnse, dum cum Calefō et Totopillō per rūpem incēdō, ē saltū prōdeunt duo virī barbarī. Pistolā correptā, jubeō Totopillum eōs compellāre. Respondent, “amīcōs esse sē, et rēgem īnsulae amīcissimē petere.” Jubeō, meī honōris causā, tēla in humum prōjicere: prōjiciunt. Tunc ut amīcōs salūtō, recipere tēla jubeō, et dīcere cūr, unde, vēnerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretātur respōnsa. Senior autem ē duōbus illīs, mītis aspectū vir, quī ferē septuāgintā habēre vidēbātur annōs, in hunc modum loquitur. “Ego sum Cortops. Cum quīndecim lintribus veniō, octo et vīgintī familiīs, ut tuā veniā cum bonā pāce cōnsedeāmus hāc in īnsulā, tibi prō summō prīncipe obtemperātūrī. Cēterōs īnfrā relīquī, dum tua reportāmus jussa. Agrum autem ex tuā abundantiā ā tē ōrāmus.” Quia dē rē inopīnātā īlicō respondēre erat difficile, multum salvēre jussī; hic in saltū requiēsceret paulisper: honōris causā hōs duōs meōrum apud eum relinquī: mē celeriter cum servīs cibīsque reditūrum: tum nōs dē omnī hāc rē līberē collocūtūrōs. 357. Itaque dēcessī sōlus. Prōditum mē crēdidī. Gelavius sine dubiō nūntium Cortopī per illōs virōs mīserat, quoniam mē obstinātum sēnsit. Tamen sī trīgintā virī armātī jam in terram expositī erant, per vim tēlōrum male resistō palam: arte et sollertiā est opus. Aut suādēre dēbeō ut prōtinus abeant, aut dēlīberāre quō tandem pactō minimō cum perīculō maneant, sīve ad tempus, sīve in perpetuum. 358. Interim īrāscor Gelaviō et incipiō objūrgāre. Ille admīrāns, obnīxē ac simplicissimē negat quidquam nūntiī sē aut mīsisse aut missum velle; idque iterāvit tam ānxiē, ut nequīverim persistere. Jam hunc cum Pachō cibōs ac dōna aliquot relātūrum mittō. Ipse, rēgālia assūmēns, meminī Fenim fuisse fēminae illīus amīcam. Igitur, missā ad eam Larī, arcessō, et īrātā vōce interrogō, quidnam hospitī dīxerit. Illa, quamquam male loquerētur, tamen, quae dīcēbam, satis intellēxit. 359. Effūsa in lacrimās respondet, sē, ab amīcā suā rogitātam, anne commodē sē hīc habēret, dīxisse; “Immō optimē: sānē sē esse beātissimam sub benignissimō ac jūstissimō prīncipe in jūcundissimā īnsulā.” Tālia eam velle dīcere, sermōne quamvīs inconditō, intellēxī. “An nihil aliud dīxistī?” interrogō. “Sānē plūrima,” inquit. Quid ergō? “At ego nesciō.”—Nōnne tū nūntium ad Cortopem mīsistī, ut hūc venīret? “Certē nihil tāle audērem (inquit) neque ausa sum.” Sed nēminem tū hūc invītāstī? “Ōh ere (respondet), invītāvī nēminem; tantum, ut crēdō, amīcae meae dīxī,—Vellem ipsam et quam plūrimōs meōrum sub optimō tē prīncipe esse beātōs, velut mēmet.” Postquam experior nihil ultrā scīscitandō extorquērī, vultum compōnō: bonō animō eam esse jubeō: dein ēgredior. 360. Incēdēns simul reputō. Sī rē vērā propter fāmam meī, nōn propter cupiditātem malam, tot virī veniunt; tum vērō, sī prōrsus eōs vēnisse nōlim, ipse mēmet objūrgāre dēbeō, quod nōn fuerim injūstior; neque adeō sunt timendī, quī ad imperāta perferenda festīnant. Meae mē laudēs fortasse ēmolliēbant: nūlla convincitur prōditiō. Tum illud surgit:—quattuor ope virōrum numquam hīc nāvem fabricābor: sī redīre ad patriam volō, per plūrēs id dēbet cōnficī. Quid sī nunc plūrēs Deus ipse ad mē mīsit? Egone illōs abigam, in aeternam mēmet redāctūrus barbariem? Reputāns tālia, cum aliō prōrsus animō ad Cortopem revertī, quī cibōs jam cōnfēcerat, et cane meō, propter offulās blandientī, sē oblectābat. 361. Nūntiātur mihi, cūnctam ejus plēbem esse in portū hortōrum; sub arboribus ā calōre prōtegī: habēre sēcum maximum zēae atque orȳzae numerum, item mandiocārum; coria quoque comportāre et maximās vestēs, tegetēsque quae malignam imbrium vim possint arcēre: quadrāgintā duōs virōs puerōsve esse, septem et quīnquāgintā fēminās: Cortopis omnēs dictō oboedīre: ipsum Cortopem mihi profectō velle submittī, cōnstanter autem ā mē ōrāre sēdem idōneam.—Respōnsum fēcī plēnum benevolentiā. Pollicitus sum, īlicō mē dēmissūrum, quī ligna secāret in focōs, atque alterum quī plūra ⸤cibō commoda⸥ distribueret, velut oleum, sāl, arōmata: tertium quī ōllās cācabōsque ferret. Interim mē dē sēde dandā meditātūrum.—Mox nōs redīmus cavernās versus, duo illī virī ad suōs. Quandō animadvertī auram extrā ōrdinem ā merīdiē continuārī modicam, melius cēnseō ut in scaphā ⸤Gelavius cum patre socerōque⸥ supellēctilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minōribus gemmīs fulgēns⸥ mē repraesentat. Hic lignum secat, illī prandium properant. 362. Ego autem sub sēricā umbellā propter fastum ac calōrem tēctus, ad Caprīnum jugum dēflectō, atque, inde prōspectāns, novae colōniae dēcernō longam illam ōram subter jugō, cum prīmō sinū citrā Lūnātam Viam, sī eō quoque egērent. Sed ōra illa facile suffectūra erat. Postulō ut septimus quisque diēs prō fēstō habeātur; ut, quot possint, illō diē cōram mē veniant; ut Cortops quater in annō, ad minimum, mē venerātūrus adeat; ut mea lingua prō imperātōriā linguā aestimētur, quam cūnctī, ut prīmum possint, discant ēloquī. Hīs acceptīs lēgibus, proximō diē circumrēmigant, suamque capiunt sēdem. 363. Paulō post clārius dēnotō; quidquid sit illā in ōrā, Cortopis esse, sine ūllā exceptiōne. Quāslibet avēs, quōslibet piscēs, illā tantum in ōrā, prō suīs oportēre eum aestimāre. Sīn ultrā līneam altissimī jugī Caprīnī voluerit vēnārī aut frūctum terrae percipere, id mēcum amplius dēlīberandum. Sī quid in monte velit sēminārī, id līberum esse; et quidquid coluerit quispiam, id fore cultōris.—Hās quoque lēgēs comprobārunt: tum ego sollicitūdinem dēpōnēbam. 364. Mox ligōnēs, secūrēs, dolābrās plūrimās dēligō, item marrās aliquot et cultrōs mēnsālēs, quōs Cortopī dōnō dem, suae plēbī ad suum arbitrium distribuendōs. Cultrum, furcam et cochleāre, splendidiōre speciē, ipsī dēstinō Cortopī. Saccharī aliquantum et oleī addō, item arōmata. Hās rēs ille cupidissimē ac multīs cum grātiīs accipit. Tum, nē gemmīs Gelavius praelūceat, monīlī pulchrius variātō exōrnō Cortopem. 365. Posteā aliud quiddam mihi arrogō:—Sī hostēs hanc in īnsulam dēscendant, ut sub Cortope cūnctī imperāta mea perficiant, cōnferantque subsidia bellī.—Id quoque facile concēditur. Tum citrea atque aurea māla, cocōs nucēs ūvāsque siccātās, et cōnservātārum ananāsārum ōllās ad Cortopem dēmittō. ———— Caput (XIII.) Tredecimum. 366. Jamque post violentam concitātiōnem rēs ad suōs cursūs rediēre. Sēdecim post diēbus aestās procellīs abrumpitur: piget mē quod cavernīs hospitēs carent. Ego autem dē meā linguā intrūdendā praesertim sollicitābar. Prīma mea colōnia et linguam nōn absurdē et litterās parcē didicerat: nunc meditor quō possim pactō eāsdem novae plēbī impertīre. Quandō cum Gelaviō colloquor, rogat ille, utrum velim eum assentīrī oboedienter, an loquī līberē. Līberē autem (inquam) loquī. 367. Tum īnfit: “Nōs, ere, tua familia, tē et multum audīvimus et valdē amāmus: igitur in linguā litterīsque prōfēcimus melius. Tamen nimius fuit ille cōnātus, nec nisi propter tuī amōrem tolerābilis. Duās rēs ūnā postulās, utramque difficilem. Crēde mihi, longē praestat, ut dē linguā tuā paulum differātur. Nostram potius nōs linguam prīmum litterīs exprimere discāmus: posteā quidquid ē tuā didicerint linguā (et discent multa paulātim) cupient ipsī scrībere.” 368. Haec audiēns, quasi obstupuī. Quid? (inquam): tūne linguam barbaram vīs litterīs effingere, et quantum possīs, in perpetuum dēfīgere?—Ācriter respondet: “Nostrae tū, ere, nescius es linguae, quī barbaram vocās. Lingua est cōpiōsa, dēlicāta, subtīlis, tenerrima, sonō mollissima, ūsū gravissima: immō, quantum conjicere possim, tuā sānē praestantior.” Quid ais? inquam. Ego nōn nōvī tuam linguam: rēctē dīcis. Sed cūr crēdis eam meae antecellere? “Ēn (ait) quandō tū _Nōs_ dīcis, ego illud _Nōs_ per quattuor vocābula interpretor. Nam aut _Ego ac tū_ valet, aut _Ego atque ille_, aut _Ego ac vōs_, aut _Ego atque illī_. Hīc quattuor sunt, quae tua lingua in ūnum illud _Nōs_ cōnfundit; nostra pulcherrimē distinguit _Bini_, _Bili_, _Binir_, _Bilir_. Nōnne hanc rēctē dīcō magis hīc esse subtīlem, accūrātam, cōpiōsam?” Assentior. “Item _Vōs_ (pergit dīcere) duās cōnfundit rēs; nam aut valet _Tū cum cēterīs quōs compellō_, aut _Tū cum quibusdam absentibus_. Hīc iterum nostrātēs duo habent vocābula, _Vinir_, _Dinir_. Jam tū dē _fronte contrahendā_ loqueris; ūnam hanc ā tē didicī locūtiōnem: nōs quattuor habēmus verba simplicia. Nam frontem contrahō aut propter lūcem nimiam, aut meditābundus, aut cum maerōre, aut cum malitiā: nōs quadrifāriam dīcimus ac simpliciter.” Perge ultrā, (inquam). “Deinde tū (inquit) dē _dēmittendō capite_ loqueris: nōs septem vel amplius modīs hoc prōnūntiāmus. Nam caput dēmittō, prīmum ut hostīle tēlum vel rāmum arboris dēvītem: deinde, ut venerer aliquem; tum, ut acūtius prōspeculer; quārtō, ut assēnsum dēnotem; quīntō, propter pudōrem; sextō, per obstinātam contumāciam; septimō, in aquās dēscēnsūrus; item octāvō, saltāns. Ēn octo nostrātium vocābula, Metic, Rodic, Fiarilic, Duthic, Lianic, Shanfic, Madiric, Reutic.”—Immō, Gelavī! (inquam interpellāns) linguam tū meam parum nōvistī: nam nōs _Annuere_ adhibēmus, assēnsum capitis dēmissī dēnotantēs. 369. “Vērissimē dīxistī illud, ere! (respondet). Nōn nōvī tuam linguam, neque umquam plēnē nōverō, nisi sī possem renāscī, et cum lacte mātris cārissimās vōcēs haurīre; nisi possem cum puerīs iterum collūdere, in vestrīs lūdīs litterāriīs discere; nisi possem in cōntiōne sapientium fervida captāre verba, atque in forō, ubi rēs vēnditis, multōs per mēnsēs nūndinārī. Nisi dē novō possem mātris, sorōris cāritātem discere, et suāvēs amōris susurrōs nunc prīmum tuā in linguā audīre, numquam sīc ego complectar eam, ut tū corde atque animō complecteris.” Fateor; vehementiā ejus perculsus sum. Nihil tāle exspectāveram: itaque reticuī. Tum addit,—“Ō ere, nōlī succēnsēre: sed ita sē rēs habet. Lingua tua nōbīs in meram mentem venit, quasi cum frīgidā lūce. Nostra pectus tangit, animum ērigit. Ut tuam nōs, quantum possīmus, discāmus linguam, aequissimē postulās; sed nostram quae tenerrimīs nōs memoriīs perfundit, nōlī sīc surripere nōbīs, ut tuam mancē apprehendāmus, fortasse foedē lacerēmus.” 370. Numquam anteā suspicātus eram, quam sua cuique gentī pretiōsa esset lingua. Post paulō fassus sum, male mē cōnsuluisse, Gelavium rēctē jūdicāre: itaque jubeō, sī possit, populārēs suōs ēdocēre, quō pactō ipsōrum linguam litterīs exprimant. Tum ille ā mē opem ōrat. Dīcit, meīs litterīs illōrum sonōs nōn omnīnō congruere; proptereā, sē haerēre. Equidem nōn modo Lusitānicē multa dē orthographiā (quam appellant) cōgitāveram; sed prius, quandō Maurūsiē discēbam loquī, omnia Eurōpaeīs cōnscrībēbam litterīs, mūtātīs additīsque aliquot fōrmīs. 371. Igitur ferē centum audītīs perscrīptīsque vōcibus, tandem cum autumat omnēs linguae sonōs sē mihi prōnūntiāsse, facile eī tōtam seriem explicō. Hoc ubi plūrifāriam probāvit, crēdiditque rem cōnfectam, tōtum gregem nostrum ēdocet; illī alacriter arripiunt. Posteā, diē Dominī, quandō cēterī conveniunt, incipit hōrulam dare huic reī impertiendae. Ego autem illō diē cōntiōnor dē rēbus plūribus, quae possint mentēs stimulāre, excolere, firmāre. 372. Illud laetus videō, nōn esse sēgnēs hōs barbarōs neque ventrī aut tēmētō dēditōs. Etenim vēlōcēs esse et armīs strēnuōs, id cūnctī prō pūblicō officiō aestimābant. Sed lūdōs sēdulō iīs commendō. Fēminae nostrae cottīdiē natābant, sed suō in grege: nōs virī jam ⸤dumtaxat extrā portum⸥ natāmus. Ego sīc jussī: namque ipsīs nōn interesse vidēbātur. 373. At ego jam dēcernō, igneōrum tēlōrum ūsum Gelaviō ac Totopillō impertīre, quō tūtior fīam. Id summō cum gaudiō accipiunt, ut documentum fīdūciae meae. Pulveris nitrātī quia parcissimus fueram, aliquantum etiam restābat. Hoc reparārī posse dēspērāns, quidquid potest sine dispendiō pulveris docērī, ēdoceō, atque illī ācerrimē artem meam assequī cōnantur. Totopillus dē pulveris illīus compositiōne ācriter exquīrit. Carbōnem facile explicō; sed quid sit nitrum, quid sulfur, nequeō interpretārī; nec, propter immāne perīculum, vellem eum compōnendī experīmentīs sē objicere. Itaque hoc prō arcānō relinquitur. 374. Hāc aestāte ego ac Pachus in pēnsilibus lectīs super rūpe dormīverāmus: cēterī trēs cum uxōribus mālunt in cavernīs manēre; neque ego prohibeō. Pachum prō comite mēcum assūmō. 375. Inter haec subita rēs iterum rotam meae vītae convertit, et dēmum mē parentibus, mihi patriam reddidit. Ante lūcem, tertiō ante Īdūs Decembrēs, bombus cannōnis mē expergēfacit. Iterātur ter quaterque. Agnōscō signum nāvis, quae opem in perīculō ōrat. Prīmā lūce per prōspeculum contemplor, videōque nāvem magnam, quae in harēnīs longē ā terrā haeret. Arbitror illās ipsās esse harēnās, ubi, quattuor ante annīs amplius, nostra nāvis sē impēgit, cōnfrēgitque mālōs. Attentius observāns, crēdō ūnum mālōrum esse cōnfractum. Mox vēxillum discernō: id erat Anglicum. Tum mīrō gaudiō, maerōre, spē afficior. 376. Mare erat tranquillissimum: vix ūlla tum flābat aura. Aciē oculōrum contentā, per prōspeculum nihil videō mōtūs neque īnstantis perīculī. Tum illud succurrit: Quidnī possumus, plūribus cōnītentibus scaphīs, remulcīs nāvem ex harēnā dētrahere? Gelavium jubeō properāre ad Cortopem, et meō nōmine impēnsē rogāre, ut lintrēs suās cūnctās cum rēmigibus rōbustissimīsque remulcīs ad nāvem mitteret, atque ⸤ā mē dicta⸥ eōs accipere jubēret. 377. Prōtinus ego cum Totopillō et Calefō Pachōque in scapham ingredior: nōs quattuor rēmigāmus, quoniam ventus deest. Cibum nōndum gustāverāmus, sed comportārī jussī quidquid esset in prōmptū. Prīmī ad nāvem pertingimus, mox Anglicā vōce exquīrō, ubinam sit praefectus nāvis. Illī mīrābundī, et laetantēs quamquam tantō in perīculō, eum ēvocant. Nārrat mihi, id quod ipse dispexeram. In lītus, nocte utique tranquillā, incurrerant, frēgerantque mālum anteriōrem. Etiam tum haerēbant, timēbantque nē surgente ventō obruerentur. Dīcō mē jussisse lintrēs rēmigēsque tractūrōs venīre, sī forte id opis esse posset. Tum certiōrem mē facit, fundum nāvis esse solidum, neque admīsisse aquam. Mox ā magistrō bolidem petiī, et ā scaphā meā temptābam aquās. Sex ulnae nāvī sufficiēbant. Meāns remeānsque in scaphā, submarīnī aggeris fīnem dīmidiō ferē hōrae satis comperī. Jam autem tredecim pervēnēre lintrēs. Magister mē docēbat, quot remulcīs esset opus: ipse affīgit, fūnēsque ex suō addit. Saburram trāmovet, partēs nāvis afflīctās levāns. Ejus dicta per mē et Gelavium trāduntur. Rēmīs incumbunt, gravius quam violentius prīmō. Remulcī tenduntur, strīdent. Exclāmat Gelavius: crēdō eum prohibuisse nimium intendī. Iterum; ter; quater incumbunt: dēmum nōn frūstrā esse videō. Mōtus quidem nāvis exiguus appāret, augēscit, continuātur: tandem clāmor gaudentium exoritur: nāvis vadō dētrahitur et prōtinus bene natat. 379. Tum magister ā mē gubernātōrem petit, quī in tūtum aliquem locum nāvem dēdūcat, dōnec mālus erit resartus. Multum ille mīrātur, cum respondeō, “nēminī cēterōrum quidquam dē hōc marī esse nōtum, mē sōlum lītoris aliquam habēre nōtitiam.” Rēmigibus per Gelavium indicō, spērāre mē rem rēctē prōcessūram: multās mē agere grātiās: sed parātī sint iterum adjuvāre, sī iterum sit opus. Interim aura diurna ā marī surrēxerat, et, vēlīs aliquot praetentīs, tardiusculē movēbātur nāvis. Ego in scaphā, profunditātem semper praetentāns, flūmen versus, in quod prīmam meam dīrēxī ratem, sēnsim dēdūcēbam. Sed quoniam tempus procellōsum longē aberat, suāsī ut ancoram extrā jaceret, deinde per suōs nautās explōrāret ōstium. Assēnsus est. Tum ego meōs virōs cum scaphā domum remittō, ipse in nāvī maneō colloquiī grātiā. 380. Prōtinus magister quaerit, anne novum possit mālum apud nōs emere. Respondeō: “Immō, secāre. Esse plūrimās suprā arborēs, mālīs idōneās; quās succīsās posse facile in vallem dētrūdī, et, in rīpā flūminis dēdolātās, aquā vehī ad nāvem. In ōstiō flūminis tūtissimum esse portum vel furentibus procellīs, modo profunditās aquae nāvem admittat.” 381. Jam quaerit, anne cibōs praebēre possīmus. Id vērō prōmittō. Īlicō jubet prandium omnibus appōnī līberius, nārratque parcius per plūrēs diēs comēdisse cūnctōs, quia metuerant inopiam. Ego vērō interrogō, quārē hās in regiōnēs vēnerint, utrum gnārī an invītī. Ille postquam quaedam imperāvit, seorsum ductum humilī mē vōce compellat. 382. “Tū mē (inquit) valdē adjūvāstī; ergō līberē loquar. Mercēs ego Anglicās ā Bristoliā ad Jamaicam dēbēbam portāre. Propter vim ventī in Corragiam Hībernōrum cōnfugere sum coāctus.” Ibi aliquot meōrum nautārum majōre mercēde mihi surripit alius quīdam nāvis magister. Tum aliōs ex necessitāte accēpī, quālēs ipse locus dabat, mercēnāriōs nautās, quōrum trēs erant valdē improbī. Multa mōlientēs, sēditiōnem serēbant et bonōrum pervertēre mentēs. Tandem coortī, in catēnās mē dedēre, cum maximē erāmus in Occidentālis Indiae marī. Quid dē mē facere voluerint, nesciō; sed cēterī nautae nihil gravius in mē cōnsulī patiēbantur. Oculōs Eurōpaeōrum fugientēs, inter barbarōs (ut opīnor) sē volēbant recondere, crēdēbantque sē posse dītēscere, dīvēnditīs meīs mercibus. Ūnā ex ōrā optimam aquae cōpiam assecūtī sunt, absentibus barbarīs; mox, ubi cibōs volēbant emere, ortō jūrgiō, duo ē nāvālibus sociīs occīsī sunt, quōrum ūnus callidissimus erat ē tribus illīs improbīs. Cēterī, quī cum scaphā erant, aegrē effūgēre. Duo illī, quī restābant ē pessimīs, hominēs imperītī, vī ac minīs ac cōnsuētūdine quādam nāvem regēbant, quamquam caelī ac maris et chartārum marīnārum ignārī. Cibōs iterum ac ter frūstrā quaesīvēre: propter inopiam alimentōrum cēterī murmurābant: dēmum proximā nocte sub aurōram in harēnās incurrimus. Tum vērō imperītiae hōrum hominum succēnsentēs, nautae eōs catēnīs vinciunt, mē līberant, ōrantque ut sontēs pūniam, cēterōs ā perīculō līberem. Ego statim cannōnēs opem ōrantēs personāre jussī: illud restat, ut sī possim, quod male factum est, resarciam. Jam autem, dīc mihi, (quod maximī est) quot gradūs terrestris longitūdinis hīc habeāmus. 383. Paene rīsī, cum haec mē interrogāret. Respondeō: illum ā meō vestītū posse conjectāre, quantā in barbariē verser. Locī sānē lātitūdinem, stēllīs observātīs, cognōsse mē; longitūdinem (quam appellant mathēmaticī) prōrsus nescīre. Id tantum mē habēre cognitum, ad Occidentem nōs dēgere, ultrā ultimum Orinocōnis ōstium.—Ille ait, etiam hoc cognōsse, magnī referre. 384. Mox interrogō, anne velit mē in patriam reportāre. Is cōnfirmat, maximō illud sibi gaudiō fore; nec grātiīs modo revectūrum; nam propter servātam nāvem magnum mihi ā sē suīsque dēbērī praemium. Tum jussī, dē ⸤hōc quod dīcēbam⸥ reticēre; jamque mē in suā scaphā ad terram vehere, ut dē cibīs comparandīs imperārem. 385. Ūndēvīgintī virī in nāve erant: carnem recentem Anglīs crēdō fore libentibus. Totopillō dīcō, sī laqueīs porcillōs, leporēs avēsve possit capere, quam plūrimōs capiat, ac vīvōs. Pachum ac Calefum, trahā ac trahulā ēductā (illā duōbus jūmentīs, hāc ūnō) mēcum ad collēs Caprīnōs venīre jubeō; Larim Fenimque in calathōs plūrēs fiscellāsque compōnere dioscōreās, mandiocās, banānās, dactylōs, aliōsque frūctūs vel legūmina: Upim cāseōs prōmere quōs habēbat plūrimōs, et quidquid piscium sale condītum reservāverat,—sī id quoque nautīs ūsuī foret. Ōva gallīnācea mihi nōn erant: pullīs avibus parcendum dēcrēvī. Dēnique Gelavium ad Cortopem mittō, ōrāns ut sī quid aut zēae aut orȳzae possit sine suōrum dētrīmentō trādere, id meā grātiā nāvī convehendum praebeat. 386. Pachum ac Calefum jam summā in rūpe offendī opperientēs. Caprārum silvestrium agrōs versus īmus rēctā, ūsque eō ubi propter asperitātem saxōrum nūlla erat trahīs via. Tum Pachum jubeō quam occultissimē, mōre barbarōrum, pōne saxa īnserpere, dōnec gregem aliquem intrā tēlī conjectum videat. Ignipultās duās iīs trādideram portandās: ūna erat bituba mea. Ambās jam sufferciō. Ut Pachus recurrit, prōgredior cautē, etsī neutiquam fugācēs erant hae ferae. Ē duplice tubō bis maximā celeritāte jaculātus, duās antilopās occīdō. Tōtus grex aufugit; sed propter fōrmam locōrum nōn poterat extrā jactum extemplō ēvānēscere. Alterā ignipultā dē Calefō arreptā, tertium prōtinus dējiciō mortuum: is mās fuit, grandis ille quidem, quī restiterat hostem cōnspectūrus. Jūmenta nostra paxillīs dēstināverāmus: eō jam necesse erat praedam dēportāre. Calefus et Pachus, cōnīsī, satis aegrē umerīs suīs caprās, ūnam post alteram, dēferunt. Caprum antilopam videō nimium fore: quārē egomet, onerī submissus, adjuvō. Sīc per trium virōrum nīsūs hic quoque in trahulam compōnitur: dein prōtinus domum eōs remittō. 387. Egomet lacum versus properō, ut ānserēs vel ferum olōrem reportem. Ipsam ad lacūs ōram numquam pertigeram: ibi nunc olōrēs videō maximōs. Anne piscēs comedant, anne carō sit bona, nesciō; crēdō tamen piscēs ē dulcī aquā nōn nocitūrōs gustuī. Itaque igne conjectō maximum ālitem, quī vix in margine erat aquae, occīdō; quem, quamquam canis nōn aderat, facile assequor. Hunc reportāvī umerīs meīs, incommodum sānē onus. 388. Ad cavernās Cortopem offendō, quī collocūtūrus dē zēā et orȳzā vēnerat. Ā Pachō vult discere, quanta sit secundae spēs messis; item ā Totopillō quantam vim rādīcum ēsculentārum, aut ā nōbīs satam, aut genitam in vallibus, dēbeāmus exspectāre. Certior dē hīs rēbus factus, dēcrēvit et zēam et orȳzam praebēre satis līberāliter. Eum magnō cum honōre excipiō, ōrōque ut ad cēnam maneat. Plūrēs rēs in mūsēō nunc prīmum eī exhibeō. 389. Inter haec pervēnit Totopillus cum nāvis magistrō. Magister breviter ait, Ōstium flūminis ā sē esse explōrātum; satis superque esse aquae profundae; crās cum aestū maris velle sē intrāre. Ē valle Totopillum in rūpe ā sē vīsum esse; (is dē cunīculīs ibi satagēbat:) sē cursum suum ad eum dīrēxisse, ut ad mē dūcerētur.—Totopillus sēcum habuit in sacculīs quattuor vīvōs, ūnum mortuum cunīculum; dein ego dēmōnstrō magistrō, quōs eī cibōs dēstinem. 390. Is dē cēterīs rēbus multās agit grātiās; sed ūnum illum ait sufficere antilopam, duās fēminās nōlle. Nam tantam carnis vim corruptum īrī, nisi properē comedātur; nautīs autem quī decem per diēs parcius pāstī essent, īnsalūberrimum fore, sī multum subitō carnis habērent. Sed ego (ait) in rūpe mānsuētum vīdī gregem: quidnī possīs duōs trēsve haedōs cum pābulō vīvōs nāvī impōnere, quandō in eō erimus ut solvāmus?—Tum videō errāsse mē per properantiam: porrō mālus novus erat caedendus. Igitur respondeō: “Bene est: quidquid poterimus, faciēmus.” Tamen dē meīs haedīs aegrē ferēbam: nam quidquid mihi cicur factum est, et ē meā manū pāscēbātur, id jugulāre dolēbat mē. 391. Dē olōre oblītus eram facere mentiōnem: nunc sententiam mūtō. In Cortopem convertor, interprete Gelaviō. Multō cum honōre illum maximō ālite dōnō, item duābus mortuīs antilopis, ut suīs rēmigibus, sī sibi libeat, praebeat epulum. Addō, nōlle mē orȳzam ab ipsō ōrāre, nisi esset, unde supplērem. Is laetus accipit, pollicēturque lintrēs ad convehendum crās mittere.—Tum ā Totopillō quaerō, numve avēs porcillōsve cēperit. Nōndum ūllōs, respondet.—Igitur differās (ajō) hanc rem, dōnec resarciātur nāvis: nunc ex ūnō illō lepore cēnam apparā.—Id ille properat. 392. Cōnfectā cēnā, Cortops ad suōs vult extemplō redīre. Ego cum magistrō trāns rūpem ambulō, ut arborēs mālō idōneās oculīs lūstret. Quattuor, quās dēnotat, crētā distinguō: hae erant in saltū meō. Dēscendēns ad flūmen quīntam animadvertī, ejusdem ferē magnitūdinis, quae pōpulī īnstar gerēbat. Hanc ut propiōrem commendō, atque ille comprobat. Tum ajō: “Fabrum tū nāvis tuae crās hūc mittitō: sī quid jūmentīs opus fuerit, ego per virōs meōs praebēbō.”—“Ēheu! (respondet): faber meus cum īnsignissimō illō improbōrum fuit ā barbarīs occīsus: idque mē male habet, quod nēmō apud mē est, quī arborem in mālum dēdolāre calleat. Sed nisi inter vōs quispiam est fabrīlī arte exercitus, nautae meī, ut ut poterunt, caedent.” Tum nārrō et mē et quōsdam ē meīs ex necessitāte multam reī fabrīlī dedisse operam; et posse nōs, sī velit, hanc rem aliquō tandem modō perficere. Id libēns audit: ait sē, mālō, quī frāctus sit, in rīpam expositō, alterum, ejusdem plānē mēnsūrae, imperātūrum mihi; pretiumque ejus, pecūniā aestimātum, in acceptī tabulam mihi relātūrum. Tum ego, quantum possum, spondeō: is ad suam scapham abit, in nāvem reditūrus; ego ad cavernās. 393. Posterō diē sine ūllā difficultāte Pachus et Calefus arborem illam succīdunt et rāmōs amputant. Nāvis cum mātūtīnō aestū ōstium subit flūminis, mālumque illum cōnfrāctum in rīpam excutit. Ibi ego accūrātissimē omnēs ejus partēs mētior cōnscrībōque. Fabrīlia nāvis īnstrūmenta recognōscō: mōlem quandam cochleātam mūtuor et maximās cōnfībulās plūrēs; quoniam utrōque in fīne inter operandum dēbeat arbor firmiter dēstinārī. Dolābrās item et runcīnās inde sūmō, nē, sī nostrae in caedendō retundantur, absūmātur tempus. Ego quidem vidēbar plūs festīnāre quam magister; ināniter crēdō: sed spem redeundī oblātam tandem, mōra ūnīuscujusque diēī vidēbātur imminuere. Videō crās operam perfectum īrī: igitur Totopillum jubeō, quam mātūrrimē possit, testūdinem capere; mox pābulum haedīnum in nāvem congerere. Enimvērō crās, id est, tertiō diē, ut spērāvī, mālum perfēcimus. Vespere Gelavium ad Cortopem mittō, nūntiātūrum, mē gravissimā dē rē velle colloquī, quae cum plēbe suā dēbeat commūnicārī; quārē in ejus honōrem, nisi quid nōlit, ipsum mē ad eum māne ventūrum. Respondet, libentī fore. 394. Māne, rēgium vestītum gerēns, meā in scaphā, comitantibus Calefō, Pachō, Gelaviō, circumnāvigāvī ad Cortopem. Is mē multō cum honōre excipit. Tumulum quendam vel tribūnal ē caespite exstrūxerant, in quod mēcum ascendit, et in arundināceō quōdam pictō tapēte mē requiēscere jubet. Tum ad cōntiōnem suōrum verba facit,—crēdō ut mē iīs commendet: illī conclāmant plaudentēs. Assurgō et manibus gesticulor: nihil aliud poteram. Dein dēscendimus, et per Gelavium ōrō, ut Cortops mēcum et Calefō seorsum colloquātur. Jam mē aperiō, Calefō interprete. 395. Ajō, mē omnibus īnsulae meae cīvibus summam optāre prōsperitātem: hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse cūrae. Illum, quippe virum nōbilem, mītem, seniōrem et diū nōtum, quāsdam propter causās mē ipsō fortasse melius eōrum fortūnīs praesessūrum: quārē ūnā sub condiciōne esse mihi in animō, ut dē prīncipātū illī cēdam.—Prīmō nōn crēdit Calefum rēctē interpretārī. Bis terque interrogābat, et, ut iterārētur rēs, postulāvit. Igitur ego, rēgiīs gemmīs dē meō collō dētractīs, illīus super capite sustinēbam. Sēnsī hominem valdē movērī. Tum quaesīvit, quaenam foret illa ūna condiciō? Respondeō:—Quoniam illī nōn essent fīliī, postulāre mē, ut Gelavium prō suō fīliō et prīncipātūs successōre adoptāret; et postquam ego cōram cōntiōne Cortopem meīs rēgālibus exōrnāssem, is rūrsus Gelavium, prō suō fīliō ac successōre prōnūntiātum, rēgiō aliquō mōre pūblicē agnōsceret. Libentissimē hanc condiciōnem accēpit. 396. Tunc adhibitīs in colloquium Pachō ac Gelaviō, retegō quid āctum sit. Pachus laetātur, Gelavius obstupēscēns lacrimātur, interrogatque, numne abeam. Prōtinus explicō; hanc nāvem meōrum esse populārium et ad meam redīre patriam: oportēre mē, patris senectūtem amanter fovēre; porrō hīc mē, sī maximē linguae Indicānae forem perītus, paucīs aliquot posse esse cārissimum, ūniversīs nōn posse esse acceptum grātumque prīncipem. Nōn mē paenitēre quod artem litterārum iīs per Gelavium trādiderim. Hanc sī excolant, fīliōs fore patribus, nepōtēs fīliīs ūsque sapientiōrēs. Sed opus meum hāc in īnsulā fīnītum esse.—Profundum subsequitur silentium. 397. Post paulisper Cortopem rogō, numquid obstet, quōminus rem īlicō perficiāmus. Ille, quasi ēvigilāns, vacuīs oculīs aliquid respondet. Interpretantur: “Nihil quod sciam.” Tum Calefus in caespitem ēscendēns pauca prōclāmat, populum in cōntiōnem revocāns. Opperīmur, dōnec quam plūrimī reveniant. Tum Cortopis manum tenēns, cum eō iterum ēscendō, cūnctīs mīrantibus quid agātur. Prōtinus ego meō capite dētractam cristam Cortopis impōnō capitī, et monīle meum ē bullīs fulgentissimīs et versicolōribus collō ejusdem circumpōnō. Astrepit plēbs gestiēns. Mox Pachus explicat, mē in honōrem Cortopis dē meō prīncipātū cēdere. Conclāmātur ab ūniversīs. Dēscendimus ego ac Pachus: Gelavium ēscendere jubeō. 398. Rūrsus Cortops palam nūntiat, sē pūblicē Gelavium prō suō fīliō adoptāre, quem sē mortuō dēbeant prō prīncipe venerārī. Post haec dicta, ipsum illud monīle meum, suō collō dētractum, impōnit Gelaviō, quō manifēstior meīs sit oculīs ācta rēs. Applaudō. Tum Cortops Gelaviī collō manūs suās circumdat, et paternum eī ōsculum imprimit. Dein brevissimum aliquid prōclāmat, quod mox mihi explicant: “Ēn vōbīs fīlius meus!” Mox maximā cum acclāmātiōne discēditur. Ōrō Cortopem, ut propter mea summa negōtia, sī illī id nōn sit incommodum, ad meum portum secundō māne veniat. Mox multā cum caerimōniā dēcēdentēs, domum scaphā petīvimus. Haec quārtō erant diē, post nāvis adventum. Eōdem sānē diē novus ille mālus per duo jūmenta ad nāvem ā Totopillō dēductus est. ———— Caput (XIV.) Quārtumdecimum. 399. Quīntō diē novus ille mālus suum in locum fīgitur. Ego autem quidquid volēbam asportāre, dēligēbam, compōnēbam,—laetāns, maerēns, gemēns, mīrē varius, et valdē taciturnus. Statuī autem mē ante quīntum fīnītum diem meās rēs omnēs cōnfectūrum: atque cōnfēcī. 400. Sextō diē pervēnit Cortops, sīc ut rogāveram. Pulcherrimum eī gladiōrum meōrum, quī erat ē chalybe caeruleō, atque ūnam novāculam cum cōticulā suā coriaceā, dōnō dō; item optimam ignipultam aucupāriam: dīcōque, sī artem jaculandī velit discere, posse ā Gelaviō docērī. Mox furcillam mēnsālem et cochlear, quae argentea habēbam, ut rēgiī jūris, dētulī. Īnstrūmentum meum fabrīle ac coquīnārium omne eī exhibuī, jussīque, sī quid praesertim vellet, inde dēligere. Nihil ille nisi ferream crātem, sartāginem[Y] et duās secūrēs dēlēgit. Serrās dīxit sē cūnctās concupīscere; sed accipere,—id fore impudentis. Tum ego arrīdēns dīcō, quidquid cum Gelaviō relīquerim, ejus ūsum frūctumque penes Gelaviī patrem prīncipemque fore. Mox addidī, nescīre mē, quantī meam ille scapham aestimāret; Gelaviī et Totopillī operā fuisse exōrnātam; sed honōris causā, acciperet ā mē. Honōris (respondet) causā libentissimē sē accipere. Dēnique sēricam meam umbellam illī trādō, quoniam haec quoque rēgium quiddam habēre vidēbātur. Post prandium, ipsā in scaphā cum dōnīs meīs revertit, suam lintrem (pulchram illam quidem) concēdēns Gelaviō, sagittāsque Totopillō cum arcū splendidiōre. Equidem meīs omnibus sēdulō multa grātificābar, maribus ignipultās pistolāsque imprīmīs, honōris fortasse causā, item aliās rēs plūrēs; sed fēminīs quae darī oporteat, aliquantō difficilius statuēbam. 401. Rērum seriē abreptus, clādem cymbae omīsī nārrāre. Upis, praeter aliās operās, in piscibus colligendīs condiendīsque erat ūtilis. Solēbat in cymbā rētia mea ipsō in portū vīsere, inde piscēs reportāns. Haec mulier cum Larī item nova fēcit rētia, et vetera resarcīvit. Quōdam diē, quandō, rētī ēlātō, in eō erat ut piscēs extraheret, accipiter quīdam marīnus prō pisce certābat: id quod aliās ēvenīre nōveram; nam hominem hī ālitēs parum formīdābant. Ea surgēns, rēmō afflīxit ālitem; sed vī verberis oblīquē sē ē cymbā praecipitāvit. Forte plēnus tum maximē erat aestus, marī satis tumidō. Cymba, resorbente aestū, extrā asportātur, mox in scopulōs afflīgitur. Mulier ēnatāns facile terram attigit: cymbae nīl nisi tabulās quāsdam et ūnum rēmum recuperāvimus. 402. Totopillus, ut prīmum tempestās favet, trēs testūdinēs ope Gelaviī ac Pachī reportat. Hās cum plūrimīs cibīs vīvās ad nāvem ego cum Gelaviō, ipsīus in lintre, convehō: ibi cum magistrō colloquor. Polliceor vīvōs haedōs pusillōs quattuor: dēmōnstrōque, sī amplius vellet pābulī, nautās posse ē valle metere. Antemnās, ait ille, mālī etiam dēesse; rogatque anne possim frāctī mālī antemnās probē affīgere, cēterāsque rēs concinnāre: suōs enim nautās valdē esse inhabilēs, quōs ē Corrhagīā dūxisset. Crēdō posse mē operam cōnficere; sed Dominicus diēs accēdēbat. Nē post discessum meum prōrsus neglegerētur ille diēs, comperendināvī rem. “Diē Lūnārī (dīxī), sī poterō, perficiam; tum tū diē Mārtis nāvem fortasse solvēs.” Sē fore praestō, ait, sī ventus faveat. 403. Tum seorsum magistrō dīcō; quoniam fabrum nōn habeat, quidnī mē prō fabrō suō rediēns accipiat? Rīdet prīmō incrēdulus; sed quandō mē sērium videt, respondet, “Sit sānē, ut vīs. Sī opera tua fabrīlis nāvī suffēcerit, plēnam fabrī mercēdem ā sociīs meīs domī accipiēs. Servātae nāvis praemium tibi erit integrum. Prō cibīs quōs praebēs, pecūniam nōn numerābō quidem nunc, sed aestimābō.” 404. Tum quālēs habeat mercēs, interrogō. Ait sē ad Jamaicam portāre agricolendī īnstrūmentum, item vīlia servōrum vestīmenta, et quidquid colōniae sit idōneum. Num serrās habeat, num pālās, rogō. Maximē, ait. Tum ego decem serrās, decem pālās, quadrāgintā cultellōs plicātilēs, quadrāgintā vestēs ē gossypiō, et longī gossypiī quattuor fascēs, emō; novum dōnum Cortopī. Sīc propter orȳzam spērō ejus plēbī satis repēnsum īrī. Mox varia cōnficiō fēminīs nostrīs mūnuscula, aliqua virīs meīs, quae referre taedet: longē plūra sānē Gelaviō cōnferō, inter quae duo pōnō dōlia pulveris nitrātī, quattuor missilis plumbī sacculōs. Hās rēs omnēs magister contrā mē in tabulam impēnsī refert, pollicēturque in cavernās meās dēportāre. 405. Crās, quī diēs erat Dominī, plūrimī convēnēre, ut mē ultimum salūtārent. Multa dīxī benignē, sed moribundī hominis animum gerēbam. Multīs Gelavium monuī, ut quantum posset, nōn hīs tantum virīs, sed posterīs prōspiceret; nempe, sī seniōrum cōnsiliō dē agrīs colendīs, dē ūsūfrūctū agrōrum ac maris, dē aedibus condendīs, dē māteriē saxī caementīque fruendā, lēgēs aequās firmāsque prōmulgāret. Dē tālibus rēbus prout lēgēs bonae exercentur, ita (dīxī) cīvitātis cujusque viget polletque status. Sī dē hīs quae Deus dōnāvit mortālibus aequē jūstēque inter hominēs statūtum sit, tum fore ut singulōrum industria vigeat, ūniversōrum cōpiae abundent; neque umquam ūberrimā in īnsulā dēfore prīncipī tūtāmenta majestātis, sī ūsque ad humillimum quemque cīvem dēscenderit prīncipis aequitās.—Ille mea verba quasi haurit atque recondit, rārō respondēns aut paucissima. Tandem ait (ignōscat mihi lēctor, quod referō,) “Ō ere, numquam ego voluī rēgnāre; sed sī anteā nescīrem, in tē didicī quaenam essent rēgnātōris elementa.” 406. Posteā dīxī: “Nē tū, quidquid ēvēnerit, id agās, ut numquam hāc in īnsulā duo sint inter sē līberī prīncipēs. Sī ad tempus id dēvītārī nequībit, at tū per foedus facitō ut fīliī vestrī ac fīliī omnium quī in eādem hāc erunt īnsulā, eōdem summō prīncipe ūtantur. Quam mītēs sītis inter vōs, tū optimē nōveris. Quam atrōx fūnestumque possit esse bellum, ego videō, quattuor illōs fortēsque requīrēns Cortopis fīliōs. Tū in frātris jam locō es ergā Totopillum; cūr, quaesō, ācerrimī quondam crūdēlissimīque fuistis hostēs?” Lacrimā obortā, “Tū conciliāstī,” inquit. Dē sē nihil prōmittēbat. 407. Diē Lūnārī antemnās resarcīvimus: tum fūnēs nautae ipsī ōrdinābant. Magister queritur, inter frūctūs nōn fuisse līmōnās, dē quā rē īlicō imperābam. Mox Totopillus octo avēs vīvās dētulit, quīnque mortuās; ex hīs trēs grandēs erant; ōtidēs esse crēdidī. Dīxit habēre sē porcillōs quoque, crās fortasse alia dēlātūrum. 408. Ego ūnam acum polārem, ūnum pār pistolārum, bitubam meam, alteramque aucupāriam mēcum eram āvectūrus; item quidquid proprium fuit Brazīlicī magistrī. Quidquid nēminī datum relinquerem, id omne prōnūntiō Gelaviī esse. Hunc porrō rogāvī, ut in mātris meae honōrem cocum illam in portū rigāret fovēretque. 409. Summō māne experrēctī, maximā cum exspectātiōne multī mortālēs discurrimus. Totopillus mātūrē porcillōs vīvōs trēs dētulit, novamque avium cōpiam, inter quās columbī erant ē meīs vīvī. Sērius Fenis, Laris, Pachus fiscellam līmōnum suō quisque in capite dēportat. Mox ā Cortope nūntius rēmigum operam pollicētur, sīquā forte opus sit. Sed propter ventum adversissimum et cautēs vadōsī maris parum nōtās, magister honōrificō respōnsō negat sē audēre hodiē ēgredī: id quod multum doleō. 410. Nam suspēnsīs intentīsque animīs maestissimum est sēgnitia: item, parātīs rēbus omnibus, quid nōbīs nisi sēgnitia restat? Proptereā, prōcēdente diē, juvābat mē quod magister, plūrima interrogandō, multum ā mē sermōnem ēlicuit. Praecipuē mīrābātur, quō tandem fātō ego, Anglus homō, inter Lūsitānōs Brazīliēnsēs ineunte adulēscentiā fuerim colōnus, ubi ipsa religiō dēterret Anglōs. Ubi Gelavius quoque ōrāvit, ut tōtam hanc rem plēnius explicārem, in plēnā nautārum cōntiōne hanc tandem in modum locūtus sum. 411. Ego, in nāve Anglicā ad Guineam nāvigāns, ā Maurō pīrātā captus sum cum sociīs nostrīs nāvālibus. Is mē quattuor ferē annōs prō servulō labōrāre coēgit. Tandem fēlīcī audāciā aufūgī, in phasēlō erī vēlōcissimō, ūnum puerum Maurum simul asportāns. Ipsō in Ōceanō nāve Lūsitānā exceptī sumus atque ad Brazīliam dēvectī. Magister negat sē prō naulō quidquam ā fugitīvō Chrīstiānō acceptūrum: prō phasēlō et rēbus omnibus quās asportāvī, ipse pollicētur pretium. Dēnique ab hōc virō līberālī, postquam in Omnium Sānctōrum Sinū ancoram jacimus, persolūta mihi est summa ducentārum vīgintī minārum Lūsitānārum. Hoc caput mihi erat pecūniae, in Brazīliam expositō. Fatendum autem est mē clam patre nāvigāsse; nōluisse mē idcircō sīc revertī in patriam, ut parentis opēs iners cōnsūmerem. 412. Illa sānē regiō, immēnsa agrōrum, profunda saltibus, vacua virōrum, advenās libentissimē excipit: nec diū exspectō, antequam apud colōnum quendam in agricultūram adhibear. Prīmō quidem propter linguam ignōtam parum eram ūtilis. Poteram sānē colentibus astāre, observāre, sēgnitiam cohibēre, et modicā quādam operā cibum tēctumque merērī, ut nē ex meō impendērem. Interim per eundem nāvis magistrum trānsigēbam, ut ex Angliā pecūniae quaedam meae ad mē mitterentur. Is nempe, Olisīpōnem reditūrus, crēdēbat sē illīc posse id prōcūrāre, sī ego litterās sibi ad meārum pecūniārum sequestrem cōnfīderem; id quod libenter fēcī. (At fēmina habēbat nummōs meōs, vidua magistrī nāvis, prīmī meī atque optimī patrōnī.) Posteā autem vir benignus, rē meā tamquam suā ipsīus accūrātius perpēnsā, ait nummīs nēquāquam opus esse; sed caput pecūniae, postquam dē summā certior venīret ab Angliā nūntius, Lūsitānā merce mūtandum, quālis praesertim Brazīliae esset idōnea. Posse mē post aliquod tempus Olisīpōnem ad sē scrībere, sīquid potissimum vellem: sīn minus, tum quaecumque sibi vidērentur, reportātūrum. Grātiās sānē ēgī, litterāsque ad amīcam viduam composuī, in quibus omnia, quae contigerant, strictim nārrābantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae, laeta effugiō meō, propter marītī suī memoriam Lūsitānum magistrum ex suō līberāliter dōnat, simul parentibus meīs cūncta impertit. Comperīre nōn potuī, crēdō tamen, meās apud illam pecūniās ā patre cōnfestim auctās esse; nam merx quam dēmum accēpī, aliquantō plūs erat quam quod aut exspectāveram aut potuī explicāre. Sed redeō unde dēflexī. 413. Colōnus ille (Araūjō eī erat nōmen) cujus in operis eram, agrī dītior erat quam pecūniae, nec potuit nātūrālī agrōrum ūbertāte ita fruī ut dēbēbat. Ager per servōs colitur. Atquī ille neque tot servōs, quot opus erant, habēbat, neque īnstrūmentum satis amplum, sī, propāgātā cultūrā, reditūs ac commercia opperīrētur. Ut industrium mē prīmō esse vīdit, agrīque colendī haud ignārum; mox, intellēxit nummōrum mē aliquantum manū tenēre, aliās exspectāre ab Angliā pecūniās: sēnsī eum familiārius mē compellāre, tum saepius astāre, velle colloquī, ad mēnsam interdum adhibēre. Mox puerīs uxōrīque mē commendat. Garriō cum puerīs, rūrī comes fīō; lūdum quasi gladiātōrium faciō,—nōn cum ipsō gladiō, nam virga prō tēlō erat,—dum doceō quōmodo Anglus nauta, quōmodo Maurus, feriat, arceat. Quae omnia nōn modo animum meum inter peregrīnōs valdē sōlābantur, sed propter linguae quoque ūsum prōderant. Lusitānicē loquī ex puerīs discō, cum patre sermōnēs ⸤ipsīus dē rē⸥ habeō artiōrēs. 414. Tandem is sē aperit. Benignē dē mē quaedam praefātus, ait,—Sī socium haud pauperem habēret, ambōbus lautius fore quam nunc sibi sōlī: tantam esse agrī ūbertātem, caelī tepōrem, aquārum abundantiam. Mē, sī in haereticā religiōne persistam, agrōs meō nōmine nōn posse in Brazīliā tenēre. Sānē sē velle, concordēs forent omnēs Chrīstiānī: sīn autem id fierī nōn possit, tum—idōneā factā syngraphā, quīn pecūniās in fundō ejus collocem, amplōsque reditūs faenore accipiam? 415. Ubi cibus abundat et jūcunda āeris temperiēs facilī operā corpus fovet, ibi (opīnor) animī ad līberālitātem, apud nōs ad avāritiam, sunt prōpēnsiōrēs. Itaque colōnī illī sunt haud rārō sēgnēs, neglegentēs, prōdigī; profectō nōn sunt illīberālēs. Quārē, quae in medium prōferēbat, cōmiter excutiēbam; neque abhorrēbam ā virō, vultū mōribusque jūxtā benignō. 416. Illud quoque cōnsīderābam; Lūsitāniam Angliae artiōre quōdam vinculō astringī, ex quō tempore formīdanda illa, ingēns potentiae Hispānia, nostra dīrissima atque implācābilis hostis, ē possessiōne Lūsitāniae est exturbāta: quō tūtiōrēs mihi fore pecūniās, apud cīvem Lūsitānum collocātās. 417. Dēnique cōnsēnsī; scrīptīsque litterīs, quās mercēs ille dēsīderābat potissimum, hās ego Olisīpōne reportandās ad mē rogāvī. Pecūniās propter praesentēs ūsūs īlicō poteram ex arcā meā cōnferre. Pacīscitur porrō, ut ego operās agrestēs cūrem regamque, ille praestet mihi ex ipsō fundō cibum, servōs, equōs, cūncta quae maximī sunt: cētera ex praesentī pecūniā atque ex annuō faenore facile solvō. 418. Mīranda sānē est illā in regiōne arborum atque fruticum tum cōpia, tum prōcēritās. Plūrimārum nōmina arduum est dīcere: immō, prōrsus populīs Eurōpaeīs sunt incognita. Celebris est ibi mandioca ēsculenta, item milium atque zēa Indica, item banāna, et orȳza satīva. Atquī ego, quī plūrima terrā nāscentiā apud Maurōs didiceram, tamen longē plūra hīc prīmō ignōta invēnī. 419. Noster quidem fundus saccharum praecipuē et tabācum gignēbat. Rādīcēs ēsculentās, holera, cereālia, ipsī in suīs agellīs servī ēducant, erōque praestant ūnus quisque aliquantum. Ille sēmina quaedam, īnstrūmenta, vestīmenta, tēcta domōrum cōnfert; cūncta administrat, dēfendit, rēgia vectīgālia persolvit. 420. Per biennium plūrima circā fundum erant novanda. Plūs aliquandō excolēbantur agrī. Saepēs, viae, portulae erant cōnficiendae: tum casulae novae, pluteī. Distribuendum īnstrūmentum, cultūra regenda, multa novē docenda. Irrigātiōne nōn opus erat; dumtaxat propter orȳzam quibusdam in agellīs cohibēbantur rīvulī dēcurrentēs. Tertiō itidem annō multā opus erat alacritāte et perpēnsātiōne dīligentissimā, ut ad amussim jūdicārem quid sapienter, quid stultē impēnsum; quae retinendae ratiōnēs, quae mūtandae forent. Necnōn, ipsōrum servōrum ingeniīs jam melius perspectīs, ad suās quemque cūrās frūctuōsius poteram dispōnere. Tantummodo nōn satis habēbāmus virōrum in operīs, quamquam vernulae quotannīs nāscēbantur, et post aliquot annōs vidēbantur suffectūrī. 421. Attamen quārtō jam annō affluēbant opēs, servulī continuam officiōrum rotam persequēbantur. Socius (sīve collēga) ille meus Araūjō, vetus negōtiandī, externās fundī nostrī rēs dīligenter administrābat. Ego vērō quasi bracchiīs replicātīs poteram dītēscere, nisi quod propter novam hanc sēgnitiam tum maximē fundī, regiōnis, hominum, meīque ipsīus taedēbat mē. 422. Dēbēbam fortasse uxōrem dūcere, sed religiō locī impediēbat: nōn quod ego Anglicī cultūs tenāx fuerim atque ostentātor; nam extrā, vix dīversus ā cēterīs vidēbar. Sciēbam autem, ut prīmum mātrimōnium contemplārer, extemplō sacerdōtēs dē meā religiōne fore cūriōsissimōs; dein artās cōnūbiī lēgēs postulātūrōs, quibus neque uxor sit mea ipsīus, neque līberī neque domus neque servī; sed sacerdōs suā sponte intret, cognōscat, ōrdinet, imperitet; cūnctōs, sī libitum fuerit, contrā mē cohortētur. Id vērō nōn erat ferendum. Itaque sōlus manēbam, sōlum mē fovēbam, oblectābam: mox, mē ipsum perōsus, inquiētō agitābar animō. 423. Ita affectō subita supervenit vītae conversiō, quam satis mīrārī nōn possum. Collēga ille sīve magister meus sēdulō mē ad sē vocat; ait, gravī dē rē velle sē colloquī; aurēs benignās et patientēs sē ōrāre. Ego, mīrābundus quid sit, respondeō, esse mihi ōtiī satis superque, et perlibenter mē auscultātūrum. 424. Tum īnfit: Opulentiōrem sē per mē in diēs fierī. Quidquid dīcat, nē sē putem ingrātum, nēve velle ab sē mē āmōtum. Multa mē fundō suō optimē fēcisse, ūnum nōn potuisse facere, ut plūrēs essent servulī. Id sī fieret, multō etiam perfectius lātiusque excolī posse agrōs. Operam meam per triennium ūtilem fuisse, immō necessāriam; jam ipsam per sē quasi cōnfectam: sīc enim mē rēs administrāsse, ut nōn jam indigērent meī. Nunc sī sibi suīsque familiāribus cōnsultum velim, in eō rēs esse ut valdē possim adjuvāre. 425. Hic pausam fēcit: ego autem exspectāns etiam tacuī. Tum dē novō incipit: Audīsse sē ex mē, nāvigāsse mē ad Guineam commerciī causā. Sī iterum vellem eōdem proficīscī, sibi amīcīsque grātum fore, mihi ipsī fortasse nōn malum. Etenim plūrēs notāsse, mē, quī anteā hilaris strēnuusque fuissem, nūper taciturnum ēvāsisse, maestum, languidum. Fortasse propter valētūdinem mūtandum āera. Excursiōnem maritimam corporī mentīque fore salūbrem. 426. Interrogantī mihi, Quid autem ego tibi tuīsque circā Guineam sum prōfutūrus? respondet: Imprīmīs tū ratiōnem hujus commerciī atque idōneās mercēs intellegis, quās hinc oporteat exportāre: tum, (quod est maxumum) servōs nigrītās, quōs volumus coemere, tū clēmenter regēs, sānōs dēportābis. Līberē tēcum dē tē loquar. Difficile est virum bonā familiā, hūmānē īnstitūtum, benevolum, veterem reī maritimae, strēnuum negotiandō, regendī capācem reperīre, quī servitia vēnālia conquīrat. Atquī vel maximē tālī virō hīc est opus. 427. Tū hominēs barbarōs benignē excipiēs, dēmulcēbis, ad obsequium dūcēs lēniter: aliī efferōs, contumācēs, trīstēs, vel languidōs, morbōsōs, sēmimortuōs important. Nōs tē volumus sine tuō impendiō īre. Mancipia dē nostrō coemēs: dēportāta inter nōs dīvidēmus; tū parem nōbīs habēbis sortem. Porrō, quod nunc tibi propter operam tuam agrestem attribuō, id omne, pecūniā aestimātum, quamdiū in nāve sīs, solvam. 428. Nesciō an laus meī mē nōnnihil oblectāverit: cēterum respondeō, admīrāns sī per rēgium praefectum tālis expedītiō licēret: nam rēx jūs servitiōrum vēnditandōrum paucīs quibusdam propter magnam pecūniam concēdit. At ille: “Nihil nōs contrā rēgis ēdicta sumus factūrī. Palam nōn licet vēnditāre, at nōs prōrsus nōn vēndēmus. Et vērō, quō certius rēs sē habeat, mūneribus quibusdam sagāciter distribūtīs efficiāmus ut nē nimia dē nāvis onere sit investīgātiō. 429. Accēdit quod sacerdōtēs tāle inceptum vehementer comprobant. Barbarōs hominēs, quōrum vīta (lībera sit, an servīlis) saeva est, impia, foeda,—hōs in mānsuētum servitium sub benignitāte Chrīstiānā trādere, vērae ajunt esse pietātis. Jam nāvis parāta est; merx, quālem tū jubēbis, citō parābitur.” 430. Neque valdē placēbat mihi neque displicēbat haec expedītiō. Haud amplius juvenālī ārdōre in maria irruēbam, et tamen amābam mare atque ipsam operum commūtātiōnem. Condiciōnēs vīdī aequās esse, rem lucrōsam, neque amīcōs hominēs rejicere facile fuit. Rē ponderātā, dēmum cōnsēnsī. Tum quasi intermortuus, sollemnī testāmentō omnia conclūdō. Benignum illum nāvis magistrum, quī mē ex marī servāverat, hēredem īnstituō ex sēmisse. Alterum sēmissem reī meae ad Angliam remittendum dēstinō, cōnscrībōque singillātim, quid opus factō sit. Sānē, sī, ut in testāmentō fuī prōvidus, sīc in vītā dīrigendā fuissem sagāx, numquam tantās aerumnās exsul ab hominis genere forem perpessus. 431. Jamque parātīs rēbus omnibus, solvimus ā portū ipsīs Nōnīs, Augustō mēnse. Prīmō ad septentriōnēs nāvigāvimus, paene lītus Americae nostrae legentēs, tempestāte bonā, dumtaxat vehementer calidā, dōnec ad prōmunturium Augustīniānum dēvēnimus. Inde ad Aquilōnēs versus, tamquam ad īnsulam Ferdinandī Nerōniānī dīrēximus cursum, citōque terram condidimus. Duodecimō diē turbō ventōrum ex Austrō conversus dētorquētur in Eurum, inde in Aquilōnem, violentiā semper augēscēns. 432. Nōs, multum contrā luctātī, necessāriō tempestāte dēferimur. Ē sodāliciō ūnus vir febre victus dēcessit: mox nauta ac puer, superscandente flūctū, asportantur. Ut potuit magister, paulum dēcrēscente ventō, caelum observāre, crēdidit nōs prope Septentriōnāle continentis lītus, circā Orinocōnis ōstia, dēvectōs. Nāvem negat Atlanticum mare trājiciendī jam esse compotem: igitur mē in cōnsilium adhibitō, rēctā domum redeundum cēnset. Id vērō vehementer nōlō; īnspectōque marī in chartīs dēscrīptō, suādeō ut Barbādam petat, vītātō aestūs dēcursū, quī sinum Mēxicānum invehitur. 433. Ille cōnsēnsit nē redeat, clāvumque ita flectit, ut quī in aliquō Anglārum Antillium portū cupiat nāvem reficere. Hāc spē adductus, iterum nōs in altum committit: attamen novae procellae īnfortūnātam nāvem excipiunt. Dēnique, nē longus sim, multum reluctātī, in hās ipsās harēnās dēpellimur, ubi vestra nāvis afflīcta est. Sed nōs, scaphā cōnantēs effugere, salō maris obrutī sumus, unde ego sōlus ēvāsī vīvus. Cēterum nāvis ad plēnilūnium dūrāvit incolumis, et praebuit mihi, nōn vīctum modo, sed paene īnsulae hujus imperium. 434. Tālia ubi dīxeram, multa inter sē colloquuntur, atque alia interrogant, quibus Gelavium respondēre jubeō: sīc variō sermōne fīnītus est diēs. Nocte mūtātur ventus. Prīmā lūce magister mihi aperit, rēmigēs nunc posse multum adjuvāre; dē quō prōtinus nūntium mīsī. Hōrā ante merīdiem decem cum ipsō Cortope vēnēre. Meī quoque omnēs congregābantur, inter quōs (ignōscat lēctor!) canem paene lacrimāns aspiciō. Hunc, illīs tam ūtilem, asportāre nōluī: illud dolēbam, quod fēminam canem nōn potuī simul dare, nē ipsum genus perīret. 435. Mox solvunt ancoram. Movētur nāvis cum aestū, remulcī applicantur, flūmen dēscendimus. Vōcibus, vultū, gestū, plēnīs cāritāte, plēnīs item magnō maerōre, discēdimus. Ad caelum surgit cor meum, quaeritantis ecquandō eccubi hōsce tam fidēlēs, tam bonōs iterum conveniam. Gelavium oculī meī anquīrunt frūstrā: fortasse propter dolōrem sē occultābat. Ā terrā jam recēdēns, ēgregiam īnsulae pulchritūdinem admīror. Numquam sānē algae, fruticēta, praegrandēs arborēs, palmēta, collēs, aqua purpurea, caelum clārissimum, tam digna mihi anteā vīsa sunt Paradīsō. Sīc rēmigēs nōs trahunt, quamdiū magistrō id tūtius vidērētur. 436. Ut prīmum in altō sumus et rīte concinnantur vēla, magister mihi significat ut dīmittam lintrēs. Tum videō Gelavium, locō Cortopis, iīs esse praefectum. Is properē nāvem scandit, genua mea complectitur; et anteā quam verba possim illō mōmentō digna fingere, recesserat, ēvāserat. Extemplō inter lintrēs ac nāvem magnum exstitit intervallum. Dēscendō in cellam meam, animum variīs mōtibus distractum, pietāte, sī possim recollēctūrus. 437. Ad Caurum, quantum sineret ventus, semper contendēbāmus. Postquam quadrāgintā ferē mīlia cursūs fēcimus, nāvis Eurōpaea appāret; mercātōria nāvis, ut crēdimus. Eam versus rēctā tendēns, magister cannōnēs opem precantēs personārī jubet. Mox per prōspeculā vēxillum vidēmus Anglicum. “Forsitan (inquit magister) illā citius in nāve quam in meā patriam attingās.” Id mē dubitātiōne conturbat. Posteā ajō, sī maximē illa nāvis rēctā ad Angliam properet, praestat praemonēre parentēs, vīvere mē ac venīre. Dein meminī, quoniam prō fabrō operam locāssem meam, aequius esse, ut nē, nisi coāctus, pactum abrumperem; et quidquid reī pecūniāriae inter mē et magistrum pendēret, id benignius ā sociīs ejus aestimātum īrī, sī tunc nāvī adhaerērem. 438. Igitur properē litterās cōnscrībō, quae ad patrem meum trāderentur, sī forte nāvis illa perferret. Quandō convenīmus, magister noster quaerit ab iīs, quānam in longitūdine terrestrī versēmur. Illī cōnfestim et longitūdinem et lātitūdinem nōbīs prōnūntiant; ajunt porrō Angliam sē dīrēctā petere. Magister meās aliāsque ā sē litterās iīs trādit; mox inter utrōsque discēditur. 439. Jamaicam sine noxā attigimus: hīc fīnis mihi erat vagandī. Dīvēnditā merce atque aliā merce assūmptā, iterum solvimus, et minus quīnquāgintā diēbus in Bristoliae portū recondimur. Inde epistulam ad patrem scrībō, et tenerrimō respōnsō exhilaror. 440. Trānsāctīs festīnanter negotiīs, aliās litterās ad Brazīliam compōnō. Quidquid dē meā rē ex meō testāmentō fēcisset optimus et amīcissimus meus hērēs, crēdēns mē mortuum, id omne cōnfirmō. Quidquid ex rē nāvis magistrī illīus, quī in naufragiō periit, apud mē teneō,—hōrologia, aurum Hispānum, aliaque,—haec et sī cujus alīus reī pretium excēperim, spondeō reparāre. Omnēs ibi amīcōs salvēre jubeō. 441. Tum properō ad parentēs, portāns mēcum documenta illa fidēlium ministrōrum, rēgiam tegetem dorsuālem, praecīnctōrium, calceāmenta, item clāvam bellicam virī occīsī. Nec diū est, cum Eborācī ad cārissimōrum ac diū neglēctōrum pertingō sinum, senectūtī patris mātrisque tenerā pietāte opitulātūrus. ———— GLOSSARY. ↑Acus sarcināria, packing needle. ↑Āmentum, a loop, thong with loop. ↑Argilla vitreāria, glazier’s putty. ↑†Artillātor, the gunner of a ship. ↑Aurea māla, oranges. ↑Batillum, coal shovel. ↑Blatta, chafer or beetle. ↑Capis, -idis, jug, mug, tankard. ↑†Cannōn, -ōnis, a cannon. ↑Cinchōna, Peruvian bark. ↑Cochlear, -āre, a spoon. ↑Cōnfībula, a clamp. ↑Culter plicātilis, a clasp-knife. ↑Cūpa natāns, a buoy. ↑Cymba, a skiff. ↑Dactylus, †Datta, a date (fruit). ↑Diaeta, cabin of ship. ↑†Dioscōrea, a yam. ↑Forceps, pincers. ↑Forfex, shears, scissors. ↑Fruticēs, shrubs. ↑Furcilla, table fork. ↑†Grallātōres, wading birds. ↑†Grossulārius, gooseberry. ↑Hasta cunīculāria, miner’s pike. ↑Helcia, traces. ↑Hōrologium, clock or watch. ↑†Ignipulta, a gun. ↑Īnfula, turban. ↑Rēs Jaculātōria, gunnery. ↑Lōdīcēs, blankets. ↑Lōrīca, (ship’s) parapet or bulwark. ↑†Macacus, monkey. ↑Magis, -idis, rolling pin. ↑Ōtidēs, bustards. ↑Pessulum, a bolt. ↑Podium, outjutting ledge, balcony. ↑Prōspeculum, small telescope. ↑†Pistola, pistol. ↑Pulvis nitrātus, gunpowder. ↑Riscus, a rude box, a chest. ↑Rubus, bramble, as blackberry bush. ↑Rutābulum, coal rake. ↑†Sagō, -ōnis, sago. ↑†Sāpō, -ōnis, soap. ↑†Saccharum, sugar. ↑Scapha, ship’s boat. ↑Scrīnium, dispatch box, desk. ↑Sīnum, a bowl. ↑Stelliō, small lizard. ↑Sublica, pile, stake, support. ↑Sūbula, bodkin. ↑Succīdia, a slice. ↑Succulae, a windlass ? ↑Sūdārium, pocket handkerchief. ↑Sufferciō, I load (a gun). ↑Supparum, topsail. ↑Tībiālēs, stockings. ↑Tollēnō, a crane for lifting. ↑Traha, a sledge ; dimin. †Trahula. ↑Trochlea, a pulley ; dimin. Trochleola. ↑Tunica, a shirt. ↑Vespertiliō, a (flying) bat. ↑Zēa, maize. ———— Footnotes [A] A crane,—with windlass. [B] A buoy. [C] The cabin. [D] Windlass. [E] Pulleys. [F] Orange trees. [G] He is looking southward. [H] Stockings. [I] A rolling pin. [J] Shirt. [K] Stockings. [L] Monkey. [M] Gooseberries. [N] Bodkin. [O] Select. [P] Auger. [Q] Cutter (chisel ?) [R] All but, tantum non. [S] Thatch. [T] Hood. [U] A gutter. [V] Glazier’s putty. [W] A Greek word : Bustards. [X] Make lighter. [Y] Frying Pan. ———— Edition notes The original eBook as transcribed by Mark Orton & ; Distributed Proofreaders is presented here mostly untouched. The only changes made in the present document are a layout revamp, the addition of links to individual sections instead of whole chapters, and the addition of links to the glossary of the first occurrence of each concerned word. This document also includes an updated spelling version, as stated at the start of this document, that was initially published in an independent eBook. Robinson Crusoe is a book that was adapted numerous times into Latin, and it may be difficult to understand where each version comes from. Here is a small genealogy : Robinson Crusoe, by Defoe (1719) : the original English version Robinson der Jüngere by Campe, German (1779) : cuts off many digressions, partially rewrites the story, and presents it as a story being told in a family, with many dialogues and moral teachings Robinson Secundus by Lieberkühn (1785) Robinson Secundus by Gedike (1802) : corrections Fata Robinsonis Crusoëi, then Robinson Crusoëus by Goffaux (1807) : cuts off all the family part and keeps only the main story The Story of Robinson Crusoe in Latin by Barnett (1907) : improves the text and cuts off many moral passages Robinson Crusœus by Avellanus (1896) : corrections and notes added Robinsonius Minor by Nagel (1823) Rebilius Cruso by Newman (1884) : rewriting from the general ideas, and cutting off the digressions, with an emphasis on vocabulary Vita discriminaque Robinsonis Crusoei by Avellanus (1928) : no version is currently available online but it appears that it starts as a plain translation and then goes on as its own story when Robinson arrives on the island In the process of producing the updated version, the following errors were spotted and corrected (only in the updated version) 15 relliquias → reliquias 25 sustentata → sustentatam 33 quator → quatuor 51 consuctudine → consuetudine 52 cannonas → cannones 74 tanquem → tanquam 118 arcorali → ancorali 126 cos → eos 130 totu → tota 180 pictatis → pietatis The missing number of section 192 was added 203 plautandis → plantandis 229 exsecro → exsecror 230 persequunter → persequuntur 247 arborem ūsūs → arborum ūsūs 256 humeros → humeris 259 manioces → maniocas (further changed into mandiocās, the stem mandioc- being also used, albeit once, but closer to the etymon) 273 quodem → quodam 304 colloquinur → colloquimur 314 coxisso → coxisse 345 eredebat → credebat 347 forenus → foremus 368 dicitis → dicis 382 cannonas → cannones 397 mirantibua → mirantibus 404 gossipii → gossypii 407 otidas → otides 410 procedento → procedente 420 excolebatur → excolebantur Note: the number of section 378 is still missing, as the context doesn’t allow to clearly identify its intended position with certainty. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 50732 ***